Fransa’nın Yok Sayılan Kara Tarihinden Bir Kesit: 100. Yılında Unutulmuş Kub Kub Katliamı

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 2, 1 - 21, 15.01.2019

Ahmet Kavas , Muhammed Tandoğan

Öz

Çad Cumhuriyeti’nin Abeşe şehri ve çevresi, 1909 yılında Fransa tarafından işgal

edilmiştir ve sömürge idaresinin ihdas edilmesi sırasında 1917’de yaşanan en önemli

olay, halk arasında olduğu kadar resmi kayıtlarda da “Kub Kub Senesi” adıyla bilinen

ülke âlimlerinin toplu öldürülmesidir. Afrika’nın sömürge tarihinde benzerine çok az

rastlanan bu katliama verilen isim, toplum hafızasında derin ve yıkıcı izler bırakmıştır

ki, “Pala Yılı/Senetü’l-Kub Kub” gibi isimlendirmelerle canlılığını halen korumaktadır.

Ülke tarihinin en karanlık sayfalarından birini oluşturan ve geçmişin tozlu sayfalarında

Fransa’nın tüm sömürgecilik dönemine ibret-âmiz bir şekilde şahitlik eden bu olay, Afrika

halkları nezdinde bir haçlı mezalimi olarak da algılanmaktadır. Fransızların siyasi ve askeri

operasyonlarına karşılık bölge halklarının işgal ve sömürgeciliğe karşı ortaya koyduğu

mücadele, sömürge idaresini kurmak isteyenler nezdinde, Çad havzasında hâkimiyet

ve nüfuz tesis etmenin hiç de beklenildiği kadar kolay olmayacağını göstermiştir. Buna

rağmen dönemin en güçlü ilim merkezlerinin başında gelen Abeşe’de (Vadây) işgalin

ardından uygulanan sömürgeci siyaset kültürel, iktisadi ve nüfus yoğunluğu açısından

ülkede büyük bir gerileme yaşanmasına sebebiyet vermiştir. Acımasızca çok sayıda âlimin

öldürüldüğü bu hadisenin, ülke tarihi kadar kıta tarihi için taşıdığı öneme rağmen bugüne

kadar sınırlı araştırmalarla geçiştirildiği anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çad Cumhuriyeti, Vadây, Abeşe, Kub Kub Katliamı, Sömürgecilik, Fransa

A Period from ignored shame history of France: The Cut-Cut Massacre, which was forgotten in its 100th Anniversary

Öz

The city of Abeche of the Republic of Chad and its surroundings were invaded by

France in 1909, and the most important incident that was encountered in 1917

during the establishment of the colonial administration was the massacre of scholars

(ulama) of the country, which is known as “the cut-cut year” among the public as well

as in official records. The name given to this massacre, which is very rare in Africa’s

colonial history, has left deep and devastating impressions in the social memory,

such that it still remains its aliveness through appellations, such as “The Year of

Machete/The Year of Cut-Cut”. This incident, which constitutes one of the worst

pages in the history of the country and witnesses in an exemplary way to the entire

period of colonialism of France in dusty pages of the history, is also perceived as a

crusader atrocity in the eyes of the people of Africa. The struggle of the people of the

region against the invasion and the colonialism in response to political and military

operations of the French indicated in the eyes of those, who want to establish their

colonial rule, that establishing dominance and influence in the Chad basin would

never be as easy as expected. Nevertheless; the colonial policy that was implemented

after the invasion in Abeche (Wadai), which was one of the most powerful scientific

centers in the period, caused a great regression in the country in terms of culture,

economics and population density. Despite the significance of this incident, in which

a great number of scholars were brutally murdered, for the continent as well as the

history of the country, it has been understood that this incident was glossed over

through limited uptil now.

Anahtar Kelimeler

The Republic of Chad, Vadai, Abeche, The Cut Cut Massacre, Colonialism, France

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul, Türkiye BOA. BEO. 3924/294229, 09/Ş/1329 (3 Ekim 1911).
• Centre des archives d’Outre-mer (CAOM), Aix-en-Provence, Fransa CAOM. 4(4)D10. Rapport du Chef de Bataillon Hilaire sur la répression de l’insurrection Kodoï (1911).
• CAOM. 4(4)D17. Rapport Annuel 1917. Colonel Ducarre à Gouverneur Général. Brazzaville.
• CAOM. 4(4)D17. Lettre 84/G du 13 novembre 1918. Ducarre à Gouverneur Général.
• Davud, M. Muhammed. el-Lüğa. Basım yeri yok, 2016.
• Doutoum, Mahamat Adoum. Abéché, 15 novembre 1917, Chronique d’un massacre au coupe-coupe. Université de N’Djamena, N’Djamena: Centre Al Mouna, 1997.
• Ercan, Yavuz. “Seyyid Mehmed Emin Vahid Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi.” AÜ Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM). S. 2, Ankara 1991: 73-125.
• Favre, Johanne. “La présence occidentale au Ouaddaï: Eléments pour comprendre la crise tchadienne.” Bulletin n° 4 d’information des adhérents. Octobre 2008: 1-2.
• Hilaire, Jean. Du Congo au Nil - Ouadaï… 5 ans d’arrêt. Marseille: Editions de l’ASCG, 1930.
• Kavas, Ahmet. “Afrika’nın Sömürgeleştirilmesi Öncesinde Rabih b. Fazlullah’ın Kurduğu Son Bilâdü’s-Sudan Devleti ve Fransa’yla Mücadelesi.” Osmanlı Araştırmaları. S. XX. İstanbul 2000: 9-35.
• Kavas, Ahmet. Geçmişten Günümüze Afrika. II. Baskı. İstanbul: Kitabevi, 2017.
• Khayar, Issa Hassan. Le Refus de l’Ecole. Paris: Maisonneuve, 1976.
• Khayar, Issa Hassan. Tchad: Regards sur les élites ouaddaïennes. Paris: Editions du Centre National de la Recherche Scientifique, 1984.
• Lanne, Bernard. “Résistances et mouvements anticoloniaux au Tchad (1914-1940).” Revue française d’histoire d’outre-mer. 80/300. 3e Septembre 1993: 425-442.
• Levtzion, Nehemia. “Čad (Chad).” The Encyclopaedia of Islam. C. XII, H. A. R. Gibb vd. (Eds.), Leiden: E. J. Brill, 1986, 163-167.
• Reibell, Général. Carnet de route de la mission saharienne Foureau-Lamy 1898-1900. Paris: Librairie Plon, 1934.
• Şâkir, Mahmûd. Târihu’l-İslâm -el-Ahdü’l-Osmânî-. C. 8. Beyrut: el- Mektebetü’l-İslâmî, 1991.
• Şâkir, Mahmûd. Teşâd, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1972.
• Tandoğan, Muhammed. “Afrika’nın Kuzeyini Güneyinden Ayıran Toplum Tevârikler ve Stratejik Konumları: Osmanlı-Tevârik Münasebetleri”. Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2015.
• Triaud, Jean-Louis. “Un épisode oublié de la guerre de Kaosen. La lettre des savants et des notables musulmans d’Agadès au colonel Mourin (4 mars 1917).” Annales de l’Université de Niamey. Niamey, 1978: 263-271.
• Triaud, Jean-Louis. “Kawsan: Analyse d’un discours politique (1916-17).” Les temps du Sahel (hommage à Edmond Bernus). ed. Yveline Poncet. Paris: IRD, 1999, 149-172.
• Trimingham, John Spencer. Islam in West Africa. Oxford: Clarendon Press, 1959.