Lisanü’l-Arab’da Eleştirel Bir Okuma: (Ra, ‘Ayn, Ḍad) Maddesi Örneği

Yıl 2023, , 101 - 118, 12.12.2023

Abdulhalim Abdullah

https://doi.org/10.51802/istanbuljas.1335032

Öz

Şüphesiz ki sözlüklerin dünyanın tüm dillerinde olsun, dilin önemli bir kaynağı olup onu zamansal faktörlere karşı korumanın ideal yollardan biridir. Bu nedenle dilbilimciler kelime dağarcığını toplamak için dili anadil olarak konuşanlardan dinlemeye başvurmuşlardır. Öylece Arap dilbilimciler de Kur’an dilini korumak amacıyla zamansal ve mekânsal şartlar koşarak dil zenginliğini yazılı hale getirmeye çalışmışlardır. Halil b. Ahmed'in (H. 170) El-Ayn adlı sözlüğü de, çöle gidip bedevilerden işiterek Arap dilinin sözlerini toplamaya çalışmıştır. Böylece meydana gelen ilk entegre sözlük olmuştur. Bu eser de beş asır sonrasına kadar Arap dilinde inanılmaz bir sözlük mirasına sahip olma konusuda çığır açmıştır. İlk sözlük yazarları çöle gidip, bedevilerle konuşmuş ve kelimeleri not etmişler. Ancak sonraki nesillerde sözlüklerinin yazarları ise, sözlüklerinin sözlerini daha önce yazılmış sözlüklerden aktarmaya çalışmışlar. Bu nedenle bazıları kasıtlı bir şekilde olmasa da dil ehlinden duyulmamış yeni sözlük materyalleri üreten hatalara ve çarpıtmalara düştü.
Bu araştırma, Lisan Al-Arab'daki Ra, 'Ayn, Za(ر ع ض) sözcük kökünde durur. Eleştirel okumamızın da üç yönü olacaktır; Birincisi, Lisan Al-Arab'da kullanılan kaynakları müracaat etmek. İkincisi, (Kaynaklara)benzer kitaplarda aynı dilsel materyalleri müracaat etmek. Üçüncüsü de, kullanılan örneklari eleştirmek.
Öylece araştırma, Ra, 'Ayn, Za (ر ع ض) maddesinin aslında Ra, 'Ayn, Sa (ر ع ص) maddesinin olduğu ancak yukarıda bahsedilen hatalar yüzünden değişime uğradığının kanısına varmıştır.
Bu araştırma İbn Manzur’dan uzun zamansal mesafeye rağmen, bu dil maddesinde gerçekleşen hatayı kaleme alarak önceden örneğine rastlanmamış bir araştırmadır.

Anahtar Kelimeler

Araplarda Sözlük Yazarlığı, Lisan, Lisan’daki dilsel materyalin kaynakları, Lisan, Sözlük bozulmaları

قراءة نقدية في لسان العرب: مادة (ر ع ض) أنموذجا

Öz

لا شكّ في أن المعاجم - في كل لغات العالم - تعدّ مصدرًا مهمًّا من مصادر الثروة اللغوية، ووسيلة مثلى في الحفاظ عليها تجاه عوامل الزمن، ولذلك انبرى اللغويون إلى السماع من ناطقي اللغة الأقحاح لتدوين مفرداتها، وكذلك فعل اللغويون العرب لتدوين الثروة اللغوية بشروط زمانية ومكانية اشترطوها من أجل الحفاظ على لغة القرآن، فكان معجم كتاب العين للفراهيدي (170ه) أول معجم متكامل دوّنَ صاحبه فيه ألفاظ اللغة العربية بعدما رحل إلى الصحراء وشافه الأعراب وسمع منهم، ودوّنَ مفرداتهم، وكان ذلك إيذانًا ببدء مرحلة التدوين المعجمي للغة العربية، وما لبثت أن ازدادت واتسعت حتى صار لدينا بعد خمسة قرون تراثٌ معجميٌّ مذهلٌ، مع الإشارة إلى أنَّ المعجميين الأوائل رحلوا إلى الصحراء وشافهوا الأعراب ودوّنوا الألفاظ، غير أنّ المعجميين في الأجيال اللاحقة أخذوا مادّتهم المعجمية عن المعاجم المكتوبة من قبل، فوقع بعضهم في تصحيفات وتحريفات - لم تكن مقصودة - ولّدت مواد معجمية جديدة لم تُسمع من أهل اللغة.
يتوقف هذا البحث عند مادة (ر ع ض) المعجمية في لسان العرب وستكون قراءتنا النقدية في ثلاثة اتجاهات، الأول منها: قراءة المصادر المستقاة منها، والثاني: قراءة المادة اللغوية في المعاجم النظيرة، والثالث: نقد الشواهد، ليتوصّل البحث بالنتيجة إلى أنّ مادة (ر ع ض) إنما هي مادة (ر ع ص) وقد وقع فيها تحريف.
ويُعدُّ البحث اجتهادا لم يسبق - إلا بإشارةٍ عاجلة - في بيان التحريف الذي وقع في هذه المادة المعجمية، على الرغم من بُعدنا التاريخي منذ زمن ابن منظور ومصادر المادة اللغوية.

Anahtar Kelimeler

التأليف المعجمي عند العرب, لسان العرب, مصادر المادة اللغوية في اللسان, القيمة العلمية للسان العرب, تحريفات في المعجم

Kaynakça

• Kur'an-ı Kerim
• Bâşâ, Ahmet T. Tashîhu Lisani’l-Arab. 1. bs. Kahire: Dâru’l-Âfaki’l-Arabiyye. 2002.
• el-Asbahanî, Ahmed E. Marifatü's-Sahabe. 5. bs. Thk. Âdil b. Yusuf el-Azazî. Riyad: Dâru'l-Vatan, 1998.
• el-Cevherî, İsmail E. es-Sıhah. 4. bs. Thk. Ahmet b. Abdul Gafur el-Attar. Beyrut: Dâru’l-İlmi lil-Melâyin, 1987.
• el-Ezherî, Muhammed E. Tahzibü'l-Luga. 1. bs. Thk. Muhammed Avez Murib. Beyrut: Dâru İhyai't-Turâs, 2001.
• el-Ferahidî, el-Halil E. Kitabü'l Ayn. 1. bs. Thk. Mehdî el-Mahzumi ve İbrahim es-Samırraî. Beyrut: Dâr ve Mektebetü'l-Hilal, t.s.
• el-Himyeri, Naivan E. Şemsi’l-Ulum ve Devaü Kelami’l-Arapi min’l-Külum. 1. bs. Thk. Hüseyn el-Umerî, Mutahher el-Eryanî ve Yusuf Muhammed Abdullah. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muasır, 1999.
• el-Makrizi, Takıyyuddin E. el-Mükaffa'l-Kabir. 2. bs. Thk. Muhammed el-Yalavi. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslami, 2007.
• es-Süyûtî, Abdulrahman C. Buğyetü'l-Vuat fi Tabakati'n-Nuhat. 1. bs. Thk. Muhammed Ebu’l-Fazli İbrahim. Saydâ: el-Mektebetü'l-Asriye, t.s.
• eş-Şeybânî Merar E, İ. Kitabü'l-Cîm. 1. bs. Thk. İbrahim el-Ebyari. Kahire: el-Hey’etü’l-Ammetü Lişüuni'l-Matabii'l-Emiriye, 1974.
• ez- Zâbidî, Muhammed E. Tacü'l-Arus. 1. bs. Thk. Mustafa Hijazi. Kuveyt: Dâru'l-Hidaye, 1977-1979.
• İbn Dureyd, Muhammed E. Cemheretü'l Luga. 1. bs. Thk. Remzi Balabakki. Beyrut: Dâru’l-İlmi lil-Melâyin, 1987.
• İbn el-Esir, Mecdüddîn E. Nihayetü fi Ğaribi'l Hadis ve'l-Aser. 1. bs. Thk. Tahir el-Zavi ve Mahmut el-Tanahi. Beyrut: el Mektebetü'l-İlmiyye, 1979.
• İbn el-Kûtıyye, Muhammed E. Kitabü'l-Afaal. 2. bs. Thk. Ali Fuda. Kahire: Mektebetü'l Hânci, 1993.
• İbn Hanbel, Ahmed E. el-Müsned. 1. bs. Thk. Şüayp Arnaut. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• İbn Kuteybe, Deyneveri M. Garibü'l-Hadis. 2. bs. Thk. Abdullah el-Cabburî. Bağdat; Matbaatü'l-Ânî, 1977.
• İbn Manzur, Cemaleddin E. Lisanü'l-Arab. 3. bs. Beyrut: Dâr Sadır, 1414 H.
• İbn Sideh, Ali İ. El-Muhkem ve'l-Muhitı'l-Azam. 1. bs. Thk. Abdurrhaman Hindavi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Şolak, Suad A. “eş-Şevahidü'ş-Şi’riyetü'l-Masnua’tü fi Cemhereti’l-Lugati”. Mecelletü'l-Ulûmi'l-İslâmiyye ve’l-Hadâre 6, no 1, (2021): 189-214.