منهج تفسير القرآن الكريم عند منجم باشي أحمد بن لطف الله المولوي: دراسة تحليلية نقدية

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 27 - 59, 01.06.2024

Abdülkerim Soliman

https://doi.org/10.51802/istanbuljas.1460175

Öz

يُعَدُّ منجم باشي أحمد بن لطف الله المولوي أحد أبرز صوفيي عصره المولويين، وأحد علماء عصره المعروفين؛ فهو صاحب تراثٍ علميٍّ وتعليميٍّ ثريٍّ ومتنوِّعٍ، ساعده على ذلك ثقافتُهُ الدينيَّةُ والدنيويَّةُ الواسعةُ ومعرفته باللغة العربيَّة والتركيَّة والفارسيَّة، وتنقُّلُه بين الحواضر الإسلاميَّة مُعلِّمًا ومتعلِّمًا مِمَّا أثرى تجربَتَه المعرفيَّة وعدَّد مصادرَهُ العلميَّةَ والمذهبيَّةَ، فقد تنقَّل بين سلانيك وإسطنبول والقاهرة والحجاز ومكة، وقام بالتدريس فيها وهو ما ساعده على تحديد منهجه العلميِّ لطلابه والذي بدا واضحًا في مؤلَّفاته، وقد تميَّز أسلوبُهُ بالأسلوب التَّعْلِيميِّ الموجَزِ المبسَّطِ الذي يُناسِب مُتَلقِّيَهُ. وتهدف هذه الدراسة إلى عرض المنهج التفسيري عند منجم باشي، الذي رسم معالمه بوضوح في بعض مؤلَّفاته، وتحديد خصائص منهج منجم باشي العلميَّة والمذهبيَّة، وحلِّ إشكاليَّة العلاقة بين المنهج النقلي والعقلي عنده، وتمييزه للمنهج الباطني الصوفي عن الباطني الإلحادي، والضوابط المنهجيَّة التي رسمها لطلَّاب علم التفسير، وبعض القضايا التفسيريَّة التي حذَّر منها، وشجعنا على ذلك قلَّة الدراسات التي اهتمَّت بالفكر التفسيري عند منجم باشي، وقد جاءت الدراسة في مقدمة وأربعة مباحث: تناول الأول بعض مصطلحات علم التفسير عند منجم باشي، وتناول الثاني أنواع التفسير المقبولة عنده، وتناول الثالث مآخذَهُ على بعض المفسرين، وتناول الرابع منهجَهُ التفسيري، وقد اعتمدت الدراسة على منهج التحليل والنقد. وقد توصَّلت الدراسة إلى بعض النتائج منها: جمع منجم باشي بين التفسير النقلي والعقلي، ورفضه التفسير الباطني الإلحادي، واهتمامه الكبير بالتفسير الإشاري الصوفي، وثناؤه على بعض المفسرين ونقد بعض المفسرين حسب مناهجهم التفسيرية.

Anahtar Kelimeler

تفسير, القرآن الكريم, منهج, نقد, منجم باشي

Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah el-Mevlevî’nin Kur’an-ı Kerim’i Yorumlama Yöntemi: Eleştirel-Analitik Bir Çalışma

Öz

Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah el-Mevlevî, döneminin en önde gelen Mevlevi sufilerinden ve zamanının tanınmış âlimlerinden birisi olarak kabul edilir. Geniş dini ve dünyevi kültürü, Arapça, Türkçe ve Farsça dillerini bilmesi ve İslam şehirleri arasında bir hoca ve (aynı zamanda) bir öğrenci olarak çeşitli ziyaretler gerçekleştirmesi, ilmi ve mezhepsel kaynaklara olan hakimiyeti onu zengin ve muhtelif bir ilim/eğitim mirasına sahip kılmıştır. Selanik, İstanbul, Kahire, Hicaz ve Mekke arasında gidip gelmesi ve buralarda ders vermesi, öğrencilerine karşı bilimsel yaklaşımını belirlemesine yardımcı olmuş ve bu da yazılarında açıkça ortaya çıkmıştır. Ayrıca yazılarında pedagojik/eğitici yön kendisini göstermektedir. Bu sayede yazarın yalın ve anlaşılır bir dil kullandığı söylenebilir. Bu çalışmada Müneccimbaşı’nın tefsir yöntemi araştırılacaktır. Bu yöntem onun kimi telifinde açıkça ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda onun mezhebi kimliği ve ilmi tavrı incelenecektir. Keza problemleri çözümlerken akıl ve nakil kaynaklarından istifade ediş biçimi de gösterilecektir. Onun sufi-bâtıni yöntem ile ilhadi-bâtıni yöntemi birbirinden nasıl ayırdığına işaret edilecektir. Buradan hareketle onun tefsir talebelerine önerdiği ilkeler tartışılacaktır. Bu bağlamda Müneccimbaşı bazı tefsir sorunlarına karşı okuyucuyu uyarmıştır. Bizi bu çalışmaya motive eden başat unsur Müneccimbaşı hakkında yapılan çalışmaların sayısındaki yetersizlik olmuştur. Çalışma bir giriş ve dört bölümden oluşmaktadır: ilk bölümde Müneccimbaşı’nın yorum terminolojisi, ikinci bölümde Müneccimbaşı’na göre kabul edilebilir yorum türleri ve üçüncü bölümde Müneccimbaşı’nın bazı yorumculara yönelttiği eleştiriler ele alınmıştır. Dördüncü bölümde ise Müneccimbaşı’nın yorumlayıcı yaklaşımı ele alınmıştır. Çalışma analiz ve eleştiri yaklaşımına dayanmaktadır. Çalışmada Müneccimbaşı’nın aklî ve naklî tefsiri bir arada kullandığı sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca Müneccimbaşı’nın ilhada yol açan bâtıni tefsire karşı çıktığı, ancak bununla beraber sufi ve işari tefsirle yakından ilgilendiği gösterilmiştir. Bu doğrultuda Müneccimbaşı’nın tefsir yöntemleri nedeniyle katıldığı ve karşı çıktığı müfessirler ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an-ı Kerîm, metot, eleştiri, Müneccimbaşı

Teşekkür

Teşekkürler

The Method of Interpreting the Holy Qur’an According to Munejjim Bashi “A Critical Analytical Study”

Öz

Munejjim Bashi Ahmed bin Lutfullah Al-Mawlawi is considered one of the most prominent Mawlawi Sufis and the well-known scholars of his time. He has a rich and diverse scientific and educational heritage. His vast religious and secular culture, his knowledge of the Arabic, Turkish and Persian languages, and his movement between Islamic cities as a teacher and learner, which enriched his cognitive experience and increased his scientific and sectarian sources, helped with this. He moved between Thessaloniki, Istanbul, Cairo, the Hijaz, and Mecca, and he taught there, and this helped him determine his scientific approach to his students, which appeared clearly in his writings. His style was distinguished by a concise and simplified educational method that is appropriate for his students. This study aims to present the interpretive approach according to Munejjim Bashi, which clearly outlined its features in some of his works, to determine the scientific and doctrinal characteristics of his approach, to solve the problem of the relationship between the transmission and rational approaches according to him. It also aims to reveal his distinction between the mystical Sufi approach and the atheistic mystical approach, the methodological controls he laid out for students of interpretation, and some of the interpretive issues he warned against. The lack of studies that focused on the interpretive thought of the Munejjim Bashi inspired us to research on this subject. The study consisted of an introduction and four sections: the first dealt with some terminology of interpretation of Munejjim Bashi, the second dealt with the types of acceptable interpretation according to him, and the third dealt with his criticisms on some interpreters. The fourth dealt with his interpretive approach. The study relied on the analysis and criticism approach. The study reached some results, including: The Munejjim Bashi combined transmission and rational interpretation. He rejected the atheistic esoteric interpretation and paid great attention to Sufi indicative interpretation. Besides this, he praised some interpreters and criticized some of them according to their interpretive approaches.

Anahtar Kelimeler

Interpretation, The Holy Qur’an, Method, Criticism, Munejjim Bashi

Kaynakça

• Abdellatif, Yahia, Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah el-Mevlevî’nin Tefsir İlmindeki Bazı Konuların Beyanın, Yüksek lisans, Necmettin Erbakan üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Konya, 2019.
• Abdellatif, Yahia, Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah el-Mevlevî’nin Tefsir İlmindeki Bazı Konuların Beyanın, Yüksek lisans, Necmettin Erbakan üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Konya, 2019.
• Abdellatif, Yahia, Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah el-Mevlevî’nin Tefsir İlmindeki Bazı Konuların Beyanın, Yüksek lisans, Necmettin Erbakan üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Konya, 2019.
• el-Âsârî, Zeynüddin Şa‘bân b. Muhammed b. Dâvûd, Kifâyetü’l-ġulâm fî iʿrâbi’l-kelâm, Thk. Züheyr Zehid ve Hilel Nêci. Beyrut: Âlemül-Kutüp, 1.Baskı, 1407/ 1987.
• el-Âsârî, Zeynüddin Şa‘bân b. Muhammed b. Dâvûd, Kifâyetü’l-ġulâm fî iʿrâbi’l-kelâm, Thk. Züheyr Zehid ve Hilel Nêci. Beyrut: Âlemül-Kutüp, 1.Baskı, 1407/ 1987.
• el-Âsârî, Zeynüddin Şa‘bân b. Muhammed b. Dâvûd, Kifâyetü’l-ġulâm fî iʿrâbi’l-kelâm, Thk. Züheyr Zehid ve Hilel Nêci. Beyrut: Âlemül-Kutüp, 1.Baskı, 1407/ 1987.
• el-Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’, Şerḥu’s-sünne, Muhammed Züheyr eş-Şâvîş ve Şuayb el-Arnaût, Dımaşk: Beyrut: 2. Baskı, 1983.
• el-Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’, Şerḥu’s-sünne, Muhammed Züheyr eş-Şâvîş ve Şuayb el-Arnaût, Dımaşk: Beyrut: 2. Baskı, 1983.
• el-Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’, Şerḥu’s-sünne, Muhammed Züheyr eş-Şâvîş ve Şuayb el-Arnaût, Dımaşk: Beyrut: 2. Baskı, 1983.
• el-Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdul-Kadir Ata. Beyrut: Dârul-Kutübil-‘İlmiyye. 2.Baskı, 1424/2003.
• el-Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdul-Kadir Ata. Beyrut: Dârul-Kutübil-‘İlmiyye. 2.Baskı, 1424/2003.
• el-Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdul-Kadir Ata. Beyrut: Dârul-Kutübil-‘İlmiyye. 2.Baskı, 1424/2003.
• el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. Thk.Muhammed Abdür-Rahman el-Marâşli Beyrut: Dârü İhyai-Türasil-Arabi, 1418.
• el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. Thk.Muhammed Abdür-Rahman el-Marâşli Beyrut: Dârü İhyai-Türasil-Arabi, 1418.
• el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. Thk.Muhammed Abdür-Rahman el-Marâşli Beyrut: Dârü İhyai-Türasil-Arabi, 1418.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Thk. Şueyb el-Erneud ve Muhammed Kamil Kurra bileli. Beyrut: Dârul-Risâle, 1430/2009.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Thk. Şueyb el-Erneud ve Muhammed Kamil Kurra bileli. Beyrut: Dârul-Risâle, 1430/2009.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Thk. Şueyb el-Erneud ve Muhammed Kamil Kurra bileli. Beyrut: Dârul-Risâle, 1430/2009.
• Ebu Hayyan el-Endelusi, Muhammed b. Yusuf. el-Baḥru’l-Muḥit. Thk. Adil Ahmet. Abdulmevcut vdğr. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Ebu Hayyan el-Endelusi, Muhammed b. Yusuf. el-Baḥru’l-Muḥit. Thk. Adil Ahmet. Abdulmevcut vdğr. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Ebu Hayyan el-Endelusi, Muhammed b. Yusuf. el-Baḥru’l-Muḥit. Thk. Adil Ahmet. Abdulmevcut vdğr. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• el-Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Mişkêtül-Envêr. Thk. Ebül-İla Afifi. El-Kahire: ed-Dârül-Kavmiyye, 1382/ 1964
• el-Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Mişkêtül-Envêr. Thk. Ebül-İla Afifi. El-Kahire: ed-Dârül-Kavmiyye, 1382/ 1964
• el-Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Mişkêtül-Envêr. Thk. Ebül-İla Afifi. El-Kahire: ed-Dârül-Kavmiyye, 1382/ 1964
• el-Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Thk. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1990.
• el-Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Thk. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1990.
• el-Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Thk. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1990.
• Halife, Hacı. Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, Vekeletül-Meârif, 1360/ 1941.
• Halife, Hacı. Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, Vekeletül-Meârif, 1360/ 1941.
• Halife, Hacı. Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, Vekeletül-Meârif, 1360/ 1941.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed. et-Taḥrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: Dāru Sihnûn, DT.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed. et-Taḥrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: Dāru Sihnûn, DT.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed. et-Taḥrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: Dāru Sihnûn, DT.
• İbn Atâillâh el-İskenderî, Ebü’l-Abbâs (Ebü’l-Fazl) Tâcüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerîm b. Atâillâh eş-Şâzelî el-İskenderî. Leṭâʾifü’l-minen. Abdülhalîm Mahmûd. Kahire: Dârül-Mearif, 3.Baskı, 2006.
• İbn Atâillâh el-İskenderî, Ebü’l-Abbâs (Ebü’l-Fazl) Tâcüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerîm b. Atâillâh eş-Şâzelî el-İskenderî. Leṭâʾifü’l-minen. Abdülhalîm Mahmûd. Kahire: Dârül-Mearif, 3.Baskı, 2006.
• İbn Atâillâh el-İskenderî, Ebü’l-Abbâs (Ebü’l-Fazl) Tâcüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerîm b. Atâillâh eş-Şâzelî el-İskenderî. Leṭâʾifü’l-minen. Abdülhalîm Mahmûd. Kahire: Dârül-Mearif, 3.Baskı, 2006.
• İbn el-Mübârek, Ebû Abdirrahmân Abdullāh b. el-Mübârek b. Vâzıh el-Hanzalî el-Mervezî. ez-Zühd ve’r-reḳāʾiḳ. Habîbürrahman el-A‘zamî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, tz.
• İbn el-Mübârek, Ebû Abdirrahmân Abdullāh b. el-Mübârek b. Vâzıh el-Hanzalî el-Mervezî. ez-Zühd ve’r-reḳāʾiḳ. Habîbürrahman el-A‘zamî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, tz.
• İbn el-Mübârek, Ebû Abdirrahmân Abdullāh b. el-Mübârek b. Vâzıh el-Hanzalî el-Mervezî. ez-Zühd ve’r-reḳāʾiḳ. Habîbürrahman el-A‘zamî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, tz.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî. Kitâbü’z-Zühd. thk. Muhammed Abdul-salâm Şahîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Baskı, 1999.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî. Kitâbü’z-Zühd. thk. Muhammed Abdul-salâm Şahîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Baskı, 1999.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî. Kitâbü’z-Zühd. thk. Muhammed Abdul-salâm Şahîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Baskı, 1999.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Muḳaddime fî uṣûli’t-tefsîr. Adnân Zerzûr , Dımaşk, 2.Baskı, 1392/1972.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Muḳaddime fî uṣûli’t-tefsîr. Adnân Zerzûr , Dımaşk, 2.Baskı, 1392/1972.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Muḳaddime fî uṣûli’t-tefsîr. Adnân Zerzûr , Dımaşk, 2.Baskı, 1392/1972.
• el-Kirmânî, Ebü’l-Kāsım Tâcülkurrâ Burhânüddîn Mahmûd b. Hamza b. Nasr. Ġarâʾibü’t-tefsîr ve ʿacâʾibü’t-teʾvîl. Thk. Şamrân Serkan yunus el-acli. Cedde: Dârüs-Sakafatil-İslemiyye 1983.
• el-Kirmânî, Ebü’l-Kāsım Tâcülkurrâ Burhânüddîn Mahmûd b. Hamza b. Nasr. Ġarâʾibü’t-tefsîr ve ʿacâʾibü’t-teʾvîl. Thk. Şamrân Serkan yunus el-acli. Cedde: Dârüs-Sakafatil-İslemiyye 1983.
• el-Kirmânî, Ebü’l-Kāsım Tâcülkurrâ Burhânüddîn Mahmûd b. Hamza b. Nasr. Ġarâʾibü’t-tefsîr ve ʿacâʾibü’t-teʾvîl. Thk. Şamrân Serkan yunus el-acli. Cedde: Dârüs-Sakafatil-İslemiyye 1983.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî. el-İtkan fî ulûmi’l-Kur’an.Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. es-Suudiyye: Dârüş-Şuûni’l-İslamiyye, Tz.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî. el-İtkan fî ulûmi’l-Kur’an.Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. es-Suudiyye: Dârüş-Şuûni’l-İslamiyye, Tz.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî. el-İtkan fî ulûmi’l-Kur’an.Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. es-Suudiyye: Dârüş-Şuûni’l-İslamiyye, Tz.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü-Vehb, Ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü-Vehb, Ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire: Mektebetü-Vehb, Ts.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-Zerkeşî eş-Şâfiî. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Thk. Muhamed Ebulfazl Ibrahim. Beyrut: Dâru'l-Me'rife, 3. Baskı, 2006.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-Zerkeşî eş-Şâfiî. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Thk. Muhamed Ebulfazl Ibrahim. Beyrut: Dâru'l-Me'rife, 3. Baskı, 2006.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-Zerkeşî eş-Şâfiî. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Thk. Muhamed Ebulfazl Ibrahim. Beyrut: Dâru'l-Me'rife, 3. Baskı, 2006.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Kahire: Matbaâtü-İsâl-Vehd, 3.Baskı, 1362/ 1943
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Kahire: Matbaâtü-İsâl-Vehd, 3.Baskı, 1362/ 1943
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Kahire: Matbaâtü-İsâl-Vehd, 3.Baskı, 1362/ 1943