نَحوَ تَصنيفٍ جديدٍ لأبنيةِ جموع التّكسير بالاستناد إلى نتائج دراسةٍ تحليليّةٍ تطبيقيّةٍ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 137 - 167, 20.06.2025

M.rami Awwad

https://doi.org/10.51802/istanbuljas.1637228

Öz

يُعدُّ موضوع جموع التكسير من الموضوعات الإشكاليّة في مضمار الدّراسات اللغوية؛ وذلك لما لهذا النّوع من الجموع من خصوصيّة في اللغة العربيّة تجعله مختلفاً عن أنماط الجموع الموجودة في اللغات الساميّة الأخرى شقيقة العربيّة، بالإضافة إلى ما اعترى دراساته من تنوّع في الآراء وغزارةٍ في القضايا يَصعب على الباحث أن يحيط بها من كُلّ أطرافها، هذا عدا عن التّداخل في مسائل القِياس والسّماع عند التّعامل مع صِيَغِه المختلفة. وقد بذل علماء العربيّة المُتقدّمونَ جهوداً كبيرة تُحمد لهم في دراسة ظاهرة جمع التّكسير وكلّ ما يتعلّق بها من مسائل صرفيّة ودلاليّة، واعتمدوا في تصنيف أبنيتها مبدأ يراعي الدلالة العدديّة لهذه الجموع فقسموها إلى قسمين: جموع قلّة وجموع كثرة بالإضافة إلى ما يسمّى بصيغ منتهى الجموع، إلاّ أنّ أحداً في الماضي أو الحاضر لم يهتمّ بتصنيفها بالنَّظَرِ إلى نِسَبِ وُرُودِها أو استخدامها في نصوص اللغة الحيّة، أو بعبارة أخرى تصنيفها بتحليل نتائج الدراسة التّطبيقيّة على نُصوصِ اللُّغة من شعر أو نثر، وهو ما ستقوم به هذه الدراسة للقناعة التامّة بأن مثل هذه الدراسات الحديثة تعطي نتائج أكثر واقعيّة وموضوعيّة من الدّراسات الوصفيّة التي لا تستند في كثير من الأحيان إلى الواقع أو إلى المعطيات الحقيقيّة للاستخدام اللغوي الحيّ؛ وفي سبيل ذلك سوف يتمّ التّطبيق على النّصوص اللغويّة المتمثّلة بكُلّ من آيات القرآن الكريم ذي اللغة الأتمّ والأكمل، ولغة الشعر العربيّ من جانب آخر متمثلة بديوان الشاعر الأندلسي ابن خفاجة، وذلك للثقة بقوة لغته وجودتها. وعليه فإنّ هذه الدراسة ستسعى في الآتي إلى التماسِ طريقة جديدة لتصنيفِ جموعِ التكسيرِ في العربيّة تستند إلى نتائج الدراسات التّحليليّة التّطبيقيّة.

Anahtar Kelimeler

جموع التكسير , الأبنية الصرفية , تصنيف , دراسة تحليليّة , دراسة تطبيقية

A New Classification Attempt for the Structures of Broken Plurals Based on the Results of an Analytical and Applied Study

Öz

The subject of broken plurals is one of the problematic subjects in the field of linguistic studies. This is due to the fact that this type of plural has a special feature in the Arabic language that makes it different from the types of plurals found in other Semitic languages, sister to Arabic. Apart from that, the diversity of opinions and abundance of issues that have affected its studies, makes it difficult for the researcher to encompass them from all sides, in addition to the overlap in the issues of measurement and hearing when dealing with its different forms. The early Arabic scholars have made great efforts, which are commendable, in studying the phenomenon of broken plurals and all related morphological and semantic issues. They relied on a principle in classifying their structures that takes into account the numerical significance of these plurals, so they divided them into two sections: plurals of fewness and plurals of abundance, in addition to what is known as the last form of plural. However, no one has been interested in classifying them by looking at the rates of their occurrence or use in the texts of the living language, or in other words, classifying them by analyzing the results of the applied study on the texts of the language, whether poetry or prose. This is what this study will do, out of complete conviction that such modern studies give more realistic and objective results than descriptive studies that are often not based on reality or on the real data of living linguistic usage. To this end, the application will be made to linguistic texts represented on the one hand by the verses of the Holy Qur’an with the most complete and perfect language, and on the language of Arabic poetry on the other hand represented by the poetry of the Andalusian poet Ibn Khafajah, due to confidence in the strength and quality of his language. This study aims to find a new method for classifying broken plurals in Arabic based on the results of applied analytical studies.

Anahtar Kelimeler

broken plurals , morphological structures , classification , analytical study , applied study

Analitik ve Uygulamalı Bir Çalışmanın Sonuçlarına Dayalı Olarak Kırık Çoğulların Yapıları İçin Yeni Bir Tasnif Denemesi

Öz

Kırık çoğullar konusu, dilbilim çalışmalarında problemli alanlardan biri olarak kabul edilmektedir. Bunun nedeni, bu çoğul türünün Arapçada özel bir yere sahip olması ve kardeş Sami dillerindeki çoğul türlerinden farklılık göstermesidir. Ayrıca, bu konunun çalışmaları, görüşlerin çeşitliliği ve ele alınan meselelerin zenginliği nedeniyle araştırmacının bunu tüm yönleriyle ele almasını zorlaştırmaktadır. Buna ek olarak, farklı kırık çoğul kalıpları ile ilgili kıyas ve rivayet meselelerinde bir iç içelik bulunmaktadır. Eski Arap dilbilimcileri, kırık çoğullar olgusunda ve bununla ilgili sarfî/morfolojik ve anlamsal konular üzerinde önemli çabalar sarf etmişlerdir. Onlar, bu çoğulların yapısını sınıflandırırken, sayısal delaletleri göz önünde bulundurmuşlar ve bunları siğatu müntehe'l-cumû‘ (Cemiliğin mükesser olarak kendisinde sonra ermiş olduğu siga) diye adlandırmışlardır. Ayrıca bu çoğulları cem‘u kılle (azlık çoğulları) ve cem‘u kesra (çokluk çoğulları) olmak üzere iki ana kısma ayırmışlardır. Ancak, bu yapıların mütedavil/yaşayan dilde bulunan metinlerdeki kullanım oranlarına veya görülme sıklıklarına göre sınıflandırılmayla ilgilenen olmamıştır. Başka bir ifadeyle, şiir veya nesir gibi dil metinleri üzerinde uygulamalı bir çalışmanın sonuçlarını analiz ederek bir sınıflandırma yapılmamıştır. Bu çalışma, gerçekliğe veya yaşayan dil kullanımının gerçek verilerine dayanmayan betimsel çalışmalardan ziyade, bu tür modern çalışmaların daha gerçekçi ve nesnel sonuçlar verdiğine dair tam bir inançtan hareketle bunu yapacaktır. Bu amaçla bir yandan en mükemmel ve en yetkin dille yazılmış Kur’an-ı Kerim ayetleriyle, diğer yandan da dilinin gücüne ve kalitesine duyulan güvenden dolayı Endülüslü şair İbn Haface’nin şiirleriyle temsil edilen Arap şiir diliyle temsil edilen dil metinlerine başvurulacaktır. Bu çalışma, uygulamalı ve analitik çalışmaların sonuçlarına dayanarak kırık çoğulların Arapçada yeni bir sınıflandırma yöntemini aramayı/denemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kırık çoğullar , morfolojik yapılar , sınıflandırma , analitik çalışma , uygulamalı çalışma

Kaynakça

• ‘Awwâd, Muhammed Râmî. “Ebniyetü’l-Cem‘ fi’l-‘Arabiyye ve’l-‘Ibriyye Dirâse Tatbîkiyye Mukârane alâ Dîvâneyi’ş-Şâ‘irayn İbn Hafâce ve Yahûda el-Lâvî”. Doktora tezi, Halep Üniversitesi, 2015.
• Esterebâzî, Muhammed b. el-Hasan. Şerhu Şâfiyeti İbn Hâcib. Tahkik Muhammed Nûrü’l-Hasan vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1975.
• Feyyûmî, Ebu'l-ʿAbbâs Aḥmed b. ʿAli. el-Miṣbâḥu'l-Münîr fî Ġarîbi'ş-Şerḥi'l-Kebîr. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿIlmiyye, ts.
• Fûzân, ‘Abdullah. Delîlü’Sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Suudî Arabistan: Dâru’l-Müslim li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1998.
• Güngör, İbrahim. “Arapçada Çoğulun Sayısal Değeri Üzerine bir İnceleme”. Nüsha 17, no. 45 (2017): 75-106.
• Ğalâyînî, Mustafa. Câmi‘u’d-Dürûsü’l-‘Arabiyye. 31. bs. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1996.
• İbn Hafâce, İbrahim b. Ebu’l-Feth. ed-Dîvân. Tahkik Seyyid Mustafa Gâzi, İskenderiye: Dâru’l-Me‘ârif, 1960.
• İbn Hişâm, ʿAbdullah b. Yusuf b. Aḥmed b. ʿAbdullah. Evḍaḥu’l-Mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Tahkik Yusuf Muḥammed el-Biḳâʿî. Beyrut: Dâru’l-Fikr li’ṭ-Ṭıbâʿa ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, ts.
• İbn Manẓur, Muḥammed b. Mükerrem b. ʿAli. Lisanu’l-ʿArab. 15. bs. Beyrut: Dâru Ṣâdir, 1414/1993.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Feth Ziyaüddîn. El-Meselü’s-Sâir fî Edebi’l-Kâtib ve’ş-Şâ‘ir. Tahkik Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1420.
• Kabâve, Fahruddîn. Tasrîfü’l-Esmâ ve’l-Ef‘âl. Mektebetü’l-Me‘ârif. 2. bs. Beyrut: 1988.
• Kefevî, Ebu’l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ. el-Külliyyât Mu’cem fî mustalaha ve’l-furuk. Tahkik Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Kehîl, Ahmed Hasan. et-Tibyân fî Tasrîfi’l-Esmâ. 7. bs. Mısır: Matba‘atü’s-Sa‘âde, 1982.
• Mansur, Vesmiyye ‘Abdülmuhsin Muhammed. Sıyeğu’l-Cümû‘ fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2004.
• Mutarrizî, Ebu’l-Feth Nâsıruddîn. el-Muğrib fî Tertîbi’l-Mu‘rib. Tahkik Mahmûd Fâhûrî ve Abdülhamîd Muhtâr, Halep: Mektebetü Üsâme b. Zeyd, 1979.
• Sâmerrâî, İbrahim. Fıkhü’l-Luğa el-Mukâran. 2. bs. Beyrut: Dâru’l-‘Ilm li’l-Melâyîn, 1978.
• Sîbeveyh, Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. 3. bs. Tahkik Abdüsselâm Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Zemaḫşerî, Ebu’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ‘Omer. el-Mufassal fî San‘ati’l-İ‘râb. Tahkik Ali Bou Mulahham, Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1993.