Hadikatü’l-Vüzerâ’da Metaforik Üslup

Yıl 2025, Sayı: 45, 295 - 322, 30.06.2025

Mustafa Yasin Başçetin

https://doi.org/10.31591/istem.1634289

Öz

Osmanlı biyografi geleneği, tarihî verileri edebî estetikle harmanlayarak yalnızca bilgi aktarmayı değil, aynı zamanda zarif bir üslup geliştirmeyi hedefleyen önemli bir yazın sahasıdır. Bu çalışmada, Osmanzâde Ahmed Tâ’ib’in (ö. 1136/1724) Hadîkatü’l-Vüzerâ adlı eserindeki biyografik anlatıların metaforik yapısı incelenmiş; eserin Osmanlı tarih yazımındaki yeri, edebî bir bağlamda değerlendirilmiştir. Eserde sadrazamların hayat hikâyeleri, kuru bir kronolojik bilgi yığınından öte, sembolik imgeler ve sanatkârane bir üslupla inşa edilmiş edebî tasvirler olarak sunulmuştur. Bu yönüyle Hadîkatü’l-Vüzerâ, metaforik anlatımın tarihî söylemi taşıyan estetik bir form olarak işlev gördüğü özgün bir örnek teşkil etmektedir.
Çalışmada, eserdeki metaforik yapılar tematik bir perspektifle ele alınmıştır. Sadrazamların doğumları; su, ışık, doğa ve sahne gibi imgeler aracılığıyla ilahi takdirin bir tezahürü olarak betimlenmiş; Osmanlı devlet sistemine katılışları ise sahneye çıkış metaforuyla kurgulanmıştır. Ölüm ise yalnızca fizikî bir son değil, aynı zamanda metafizik bir yükseliş ve ilahi huzura yönelen kutsal bir yolculuk olarak tasvir edilmiştir. Bu anlatım biçimi, Osmanlı toplumunun tasavvufi dünya görüşünü ve ölüm anlayışını yansıtan derin bir estetik içerik taşımaktadır.
Eserde sadrazamların liyakati, yönetim mahareti ve siyasi basireti metaforik anlatımlarla idealleştirilmiş; böylece yönetici tipolojisi, estetik bir model çerçevesinde sunulmuştur. Vezirlerin hanedanla gerçekleştirdiği evlilikler, yalnızca bireysel birer birliktelik değil, aynı zamanda siyasi ve sembolik sermaye aktarımı olarak tasvir edilmiş; bu bağlamda mücevher, taç ve ziynet unsurlarıyla simgeleştirilmiştir. Görevden alınma ve azil süreçleri ise çöküş, yıkım ve felaket gibi dramatik metaforlarla, iktidarın kırılgan doğası etrafında şekillendirilmiştir.
Hadîkatü’l-Vüzerâ, Osmanlı biyografi geleneğinde tarihî verilerle edebî sembolizmin iç içe geçtiği, metaforik anlatımın güçlü bir şekilde öne çıktığı müstesna bir metindir. Osmanzâde Ahmed Tâ’ib’in üslubu, yalnızca vezirlerin hayatlarını anlatmakla kalmayıp, Osmanlı’nın siyaset tasavvurunu ve kültürel kodlarını yansıtan estetik bir anlatı formu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Edebiyatı , Biyografi , Hadîkatü’l-Vüzerâ , Osmanzâde Ahmed Tâ’ib , Metaforik Üslup

Metaphorical Style in Hadîkatü’l-Vüzerâ

Öz

Tradition refers to the cultural heritage, knowledge, customs, and behaviors that a society inherits Ottoman biographical tradition represents a significant literary field that aims not only to convey information but also to develop an elegant style by harmonizing historical data with literary aesthetics. In this study, the metaphorical structure of the biographical narratives in Hadîkatü’l-Vüzerâ by Osmanzâde Ahmed Tâ’ib (d. 1136/1724) is examined, and the work’s place within Ottoman historiography is evaluated in a literary context. The life stories of grand viziers are presented not as mere accumulations of dry chronological information, but as literary depictions constructed with symbolic imagery and artistic style. In this respect, Hadîkatü’l-Vüzerâ constitutes a unique example in which metaphorical narration functions as an aesthetic form that carries historical discourse.
The study approaches the metaphorical structures in the work from a thematic perspective. The births of the grand viziers are depicted as manifestations of divine providence through images of water, light, nature, and stage; their entry into the Ottoman state system is constructed through the metaphor of “stepping onto the stage.” Death is portrayed not merely as a physical end, but as a metaphysical ascent and a sacred journey toward divine presence. This form of narration carries profound aesthetic content that reflects the Sufi worldview and understanding of death in Ottoman society.
In the work, the grand viziers’ merit, administrative skill, and political acumen are idealized through metaphorical narratives, thus presenting the ruler typology within an aesthetic model framework. Marriages between viziers and the dynasty are depicted not merely as individual unions, but as transfers of political and symbolic capital, symbolized through elements of jewels, crowns, and ornaments. Dismissals and removal processes are shaped around the fragile nature of power through dramatic metaphors of collapse, destruction, and catastrophe.
Hadîkatü’l-Vüzerâ is an exceptional text in the Ottoman biographical tradition where historical data intertwines with literary symbolism and metaphorical narration prominently emerges. Osmanzâde Ahmed Tâ’ib’s style not only narrates the lives of viziers but also presents an aesthetic narrative form that reflects the Ottoman conception of politics and cultural codes.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature , Biography , Hadîkatü’l-Vüzerâ , Osmânzâde Ahmed Tâ’ib , Metaphorical Style.

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. İstanbul: FEY Vakfı - Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1990, I/318.
• Arslan, Mehmet. Osmanlı Sadrazamları Hadîkatü’l-Vüzerâ ve Zeylleri. İstanbul: Kitabevi Yayın-ları, 2013.
• Aşgın, Sait. Osmanlı Sadrazamları Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Aşgın, Sait. “Hadîkatü’l-Vüzerâ Üzerine Bir İnceleme”. Osmanlı Tarih Araştırmaları Merkezi Dergisi (OTAM) 14 (2003), 145-162.
• Başaran, Ayşe Gül. Osmanlı Mimarisi İçin Kaynak Hadikatü’l-Cevami (2.cilt) İncelemeli Metin Çevirisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayınları, 1997.
• Çakmak, Serkan. “Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğünün Keşfedilmemiş Bir Örneği: Os-manzâde Ahmed Tâib’in Mir’atü’l-Müşkil Adlı Bilinmeyen Eseri”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi 8/3 (2019), 1337-1354.
• Çoban, Ahmet. Hadikatü’l Vüzerâ Adlı Eserin Tenkitli Transkripsiyonu. Erzurum: Atatürk Üni-versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Çorumluoğlu, Abdullah. Osmanzâde Ahmed Tâib Efendi ve Hulasatu’l- Ahlak (Hikmet-i Ameli-ye) Adlı Eseri. İzmir: İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2010.
• Duman, Ali. “Klasik Türk Şiirinde Kılıç (15-16. Yüzyıl Divanlarına Göre)”. International Journal of Filologia (IJOF) 4/6 (2021), 164-202.
• Galitekin, Ahmet Nezih. Hadîkatü’l-Cevâmi’ (İstanbul Câmileri ve Diğer Dinî-Sivil Mimarî Yapı-lar). İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Erdem, Kenan. Osmanzâde Tâib: Simarü’l-Esmar, İnceleme-Metin. Malatya: İnönü Üniversite-si, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2023.
• Hekimoğlu, Muhammet. Eş-Şakâʾiku’n-Nuʿmâniyye fî ʿUlemâʾi’d- Devleti’l-ʿOsmâniyye. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İman, Muhammed İssa. Müstakimzâde Süleyman Sa’deddin Efendi, Mecelletü’n-nisâb: Kişi, Eser ve Yer Adlarının Açıklamalı Dizini. Ankara: AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• İpşirli, Mehmet. “Sadrazam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/414-415. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Kaya, Abdullah. Osmanzâde Ahmed Tâib’in Tuhfetü’l-Mülûk Adlı Yazma Eseri: Transkripsiyon ve Değerlendirme. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Kıyçak, Özgür. Sıhhat-âbâd – Osman-zâde Tâ’ib Ahmed, Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Sıhhat-âbâd Adlı Kırk Hadîs Şerhi. İstanbul: Kesit Yayınları, 2018.
• Nevʿîzâde Atâyî. Hadâʾiku’l-Hakâʾik fî Tekmileti’ş-Şakâʾik: Nevʿîzâde Atâyî’nin Şakâʾik Zeyli. Haz. Suat Donuk. Ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Oğuz, Osman. Osmanzâde Ahmed Tâib’in Münşeâtı (İnceleme-Metin). Malatya: İnönü Üniversi-tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Özcan, Abdülkadir. “Osmanlı Tarihçiliğine ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir Bakış”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 1 (2013), 271-293.
• Özcan, Abdülkadir. “Tabakat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/299-301. İstan-bul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.
• Özcan, Abdülkadir. “Osmanzâde Ahmed Tâ’ib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/2-4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007. Oğuz, Osman. Osmanzâde Ahmed Tâib’in Münşeâtı (İnceleme-Metin). Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Özcan, Nuri. “Atrabü’l-Âsâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/85-86. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991. Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: LM Yayınları, 2002.
• Parlaz, Selim. “Osmanlı Hanedan Evlilikleri Üzerine Bazı Notlar”. Tarih Okulu Dergisi 6/15 (2013), 57-89.
• Sadâvî, Salih. Osmanzâde Tâ’ib: Hayatı, Eserleri ve Edebi Kişiliği. İstanbul: İstanbul Üniversite-si, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1987.
• Şener, Ahmet. Osmanzâde Ahmed Tâib’in Telhîsü’n-Nesâyih’i ve Değerler Eğitimi Üzerine Öne-rileri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Tuğluk, İbrahim Halil. “Tâib, Osmânzâde Ahmed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2013. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/taib- osmanzade-ahmed
• Turğut, Murat. Osmânzâde Ahmed Tâ’ib’in Ahlâk-ı Ahmedî isimli eseri (İnceleme-Metin-İndeks). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Uludağ, Süleyman. “Ayn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/256-257. İstanbul: Tür-kiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Yatman, Mustafa. Osman-zâde Tâib Divanı’ndan Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Yıldırım, Alper. Müstakimzade Süleyman Saadeddin’in Devhatü’l- Meşâyih Osmanlı Şeyhü’l-İslamlarının Biyografileri Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yılmaz, Ahmet. Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddîn: Hayatı, Eserleri ve Mecelletü’n-nisâb’ı. Ankara: AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Zerdeci, Hümeyra. Osmanlı Ulema Biyografilerinin Arşiv Kaynakları. İstanbul: İstanbul Üniver-sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.