ZÂHİD-SÛFÎ TİPİNİN KİMLİĞİ, DİVAN EDEBİYATINDAKİ YERİ VE SOSYAL HAYATTAKİ ÖRNEKLERİ

Yıl 2007, Sayı: 10, 227 - 253, 01.12.2007

Nurgül Sucu

Öz

Zâhid kelimesi Arapça zühd kökünden türemiştir. Zühd tasavvufî bir terim olarak; dünyaya, maddeye ve menfaate değer vermeme, rağbet etmeme, kanaatkâr olma, Allah korkusuyla günahtan kaçınıp kendini ibadete verme anlamlarında kullanılır. Buna paralel olarak zâhid de tasavvuf literatüründe, Cenâb-ı Hakk’a kavuşmak maksadıyla, Allah’dan gayrı her şeyi terk eden kişi anlamındadır. Kaynaklarda muhtelif tanımları verilen ve yine aslen tasavvufî bir ıstılah olan sûfî kelimesi de genel olarak kalbini kötü huylardan arındırıp nur ile dolduran kimse anlamında kullanılır. Zâhid-sûfî kelimeleri tarihî seyir içerisinde birtakım anlam değişikliklerine uğramış, kişilik itibariyle birbirinden çok farklı insan tiplerini ifade etmeye başlamıştır. Bu kelimelerle ifade edilen insan tipleri; başlangıçta olumlu özelliklere sahipken, zaman içerisinde menfi niteliklerle anılır olmuştur. Zühd hareketinin başlangıç safhasındaki bir zâhid tipi ile Osmanlı toplumundaki zâhid tipi, karakter olarak, hemen hemen birbirine zıt iki kutbu temsil etmektedir. Divan edebiyatında zâhid-sûfî tipi; çoğu zaman sûfî, bazen de vâiz, hâce, şeyh, molla, imam, nâsıh, hatîb gibi adlarla karşımıza çıkmaktadır. Şairlerin bütün bu farklı isimlerle kastettikleri, hep aynı insan tipidir. Bu makalede; zâhid-sûfî kelimeleri ve bu kelimelerin işaret ettiği insan tipi, ilk ortaya çıkışından itibaren çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. İlk olarak bu kelimelerin konuyla ilgili muhtelif kaynaklardaki tanımlarına yer verilmiştir. Daha sonra divan şairlerinin zâhid-sûfî tipine karşı geliştirdikleri olumsuz bakış açısı üzerinde durulmuş ve bu bakış açısının sebepleri örneklerle açıklanmıştır. Son olarak zâhid-sûfî tipinin sosyal hayattaki nümûneleri örnek metinlerle incelenmiştir

Anahtar Kelimeler

Zühd, Zâhid, Sûfî, Tasavvuf, Divan Edebiyatı, Sosyal Hayat

THE IDENTITY OF ZAHID-SUFI TYPE, HIS PLACE IN CLASSICAL TURKISH LITERATURE AND SAMPLES IN SOCIAL LIFE

Öz

The word of zahid derives from Arabic origin of zuhd. Zuhd is a term in Sufism. It means that have nothing more to do with world, matter and benefit, not demand for these, to be content with what in hand, to avoid from sin with fear of God and to become wholly absorbed in worship. Zahid is the person that leaves everything without God with aim of reach to God in Sufism literature. The word of sufi is a term in Sufism. It means the person who purifies his heart from bad habits and fills it with heavenly light. The words of zahid and sufi have acquired different meanings in epoch and explained the persons who were too different from each other. The types that have been explained with the words have had positive characteristics in beginning. But in epoch these types have acquired negative attributes. The type of zahid in beginning and the one in the Ottoman society are opposite poles according to each other. In classical Turkish literature, the type of zahid appears with name of sufi, preacher, hodja, sheikh, mullah, imam, adviser, public speaker and so forth. The poets always mean the same type with these different names. In this article, it has been given information about the words of zahid and sufi and the type of zahid-sufi dating from coming into being. Initially, it has been given the definitions of these words in the different written sources. And then, it has been pointed out the classical Ottoman poets’ negative point of view against the type of zahid-sufi and its reasons were carefully explained in examples. Finally, it has been examined the samples of zahidsufi type in social life with example texts

Anahtar Kelimeler

Zuhd, Zahid, Sufi, Sufism, Classical Turkish Literature, Social Life

Kaynakça

• » ACLÛNÎ, Keşfü'l-Hafâ ve Müzîlü'l-İlbâs Amme'ştehera Mine'l-Ehâdîsi Alâ Elsineti'n-Nâs, Lübnan- Beyrut, 1988, C. 2.
• » AK, Coşkun, Bağdatlı Rûhî (Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divan’ından Seçmeler), Bursa 2000.
• » ALGAR, Hamid, “Molla”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2005.
• » ARAT, Reşit Rahmeti (hzl.), Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin, Ankara 1999.
• » ARAT, Reşit Rahmeti (hzl.), Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig II, Ankara 1998.
• » ARMAĞAN, Mustafa (hzl.), Anthony Dolphin Alderson-Bütün Yönleriyle Osmanlı Hanedanı, y.y., t.y., C. 2. » ARSLAN, Mehmet, Osmanlı Edebiyat-Tarih-Kültür Makaleleri, İstanbul 2000.
• » ÂŞIK ÇELEBİ, Meşâ‘irü'ş-Şu‘arâ, İÜ Ktp. TY., Nr. 2406, yk. 146a.
• » AYAN, Hüseyin-Hamit Bilen Burmaoğlu-Gönül Ayan-N. Ziya Bakırcıoğlu, “XVII. Yüzyıl Divan Nazım ve Nesri”, Büyük Türk Klâsikleri, İstanbul 1987, C. 5.
• » Bi-Hâşiye El-Mushafü’ş-Şerîf, Beyrut 2000.
• » BİLKAN, Ali Fuat (hzl.), Nâbî Dîvânı, İstanbul 1997, C. 2.
• » CAN, Şefik, Konularına Göre Açıklamalı Mesnevî Tercümesi, İstanbul 2004.
• » CEBECİOĞLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara 1997.
• » CEVDET, Abdullah-Hüseyin Daniş-Hüseyin Rifat, Ömer Hayyam, Rubâîler, İstanbul 2000.
• » CİLACI, Osman, “Vâiz”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2000, C. 8.
• » COŞKUN, Ali Osman (hzl.), Abdülahad Nûrî Divanı, İstanbul 2001.
• » CÜNDİOĞLU, Dücane (hzl.), İmâm-ı Gazâlî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, y.y., t.y., C. 1. » ÇAĞATAY, Saâdet, “Kutadgu Bilig’de Odgurmış’ın Kişiliği”, TDAY Belleten, 1967.
• » ÇANTAY, Hasan Basri, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, İstanbul 1972, 3C.
• » ÇAVUŞOĞLU, Mehmet-M. Ali Tanyeri (hzl.), Hayretî Divanı, İstanbul 1981.
• » ÇAVUŞOĞLU, Semiramis, “Kadızâdeliler”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2001, C. 24.
• » DAĞLI, Yücel-Seyit Ali Kahraman (hzl.), Evliya Çelebi Seyahatnâmesi-Evliya Çelebi bin Derviş » DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1996.
• » DİA, “Hoca”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1998, C. 18.
• » DİLÂÇAR, Agop, Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara 2003.
• » DOĞAN, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul 1996.
• » DÖNDÜREN, Hamdi, “Fakih”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1999, C. 2.
• » EMİROĞLU, İbrahim, “Vera‘”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2000, C. 8.
• » ERAYDIN, Selçuk (hzl.), Mevlânâ Celâleddîn Rûmî-Fîhi Mâ Fîh, İstanbul 1994.
• » ERAYDIN, Selçuk, Tasavvuf ve Edebiyat Yazıları, İstanbul 1997.
• » ERAYDIN, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatler, İstanbul 2001.
• » ERGİN, Muharrem (hzl.), Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul 1980.
• » GÖKYAY, Orhan Şaik (hzl.), Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-Hak Fî İhtiyâri’l-Ahak, İstanbul 1993.
• » GÖLPINARLI, Abdülbaki (çev.), Hafız Divanı-Şirazi, İstanbul 1992.
• » GÖLPINARLI, Abdülbaki, Fuzûlî Divanı, İstanbul 1948.
• » İPEKTEN, Halûk (hzl.), Nâilî-Kadîm Divanı-Edisyon Kritik-, İstanbul 1968.
• » İPEKTEN, Halûk-Mustafa İsen-Turgut Karabey-Metin Akkuş, XVI. Yüzyıl Divan Nazmı (Devam) ve Nesri; Büyük Türk Klasikleri, İstanbul 1986, C. 4.
• » İSEN, Mustafa (hzl.), Usûlî Divanı, Ankara 1990.
• » İZ, Mahir, Tasavvuf, İstanbul 1969.
• » KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul 2003.
• » KARACAN, Turgut (hzl.), Bosnalı Alaeddin Sâbit-Divan, Sivas 1991.
• » KARAHAN, Abdülkadir (hzl.), Figânî ve Divançesi, İstanbul 1966.
• » KARAMAN, Hayreddin, “Fakih”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1995, C. 12.
• » KAVRUK, Hasan (hzl.), Şeyhülislâm Yahyâ Divanı, Ankara 2001.
• » KAYA, Önal (hzl.), Ali Şîr Nevâyî, Fevâyidü’l-Kiber, Ankara 1996.
• » KEMİKLİ, Bilâl (hzl.), Sun‘ullâh-ı Gaybî Dîvânı (İnceleme-Metin), İstanbul 2000.
• » KONYALI Mehmed Vehbî ve Sûdî-i Bosnevî, Hâfız Divanı Şerhi, İstanbul 1288, C. 1.
• » KÜÇÜK, Sabahattin (hzl.), Bâkî Divanı, Ankara 1994.
• » KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, “İmam”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2000, C. 22.
• » KÜLEKÇİ, Numan-Turgut Karabey (hzl.), Erzurumlu İbrahim Hakkı, Divan, Erzurum 1997.
• » KÜRKÇÜOĞLU, Kemâl Edîb (hzl.), Fuzûlî, Rind ü Zâhid, Ankara 1956.
• » MACİT, Muhsin (hzl.), Nedîm Divanı, Ankara 1997.
• » Mehemmed Zıllî, IV. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Trans- kripsiyonu-Dizini, İstanbul 2001.
• » MENGİ, Mine (hzl.), Mesîhî Divanı, Ankara 1995.
• » MENGİ, Mine, Divan Şiiri Yazıları, Ankara 2000.
• » MUALLİM NÂCİ, Lugat-ı Nâcî, y.y., t.y. » MUHAMMED FUÂD ABDÜLBÂKİ (hzl.), El-Mu‘cemü’l-Müfehres Li-Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm » MÜTERCİM ASIM EFENDİ, Kamus Tercümesi, İstanbul 1304.
• » NEV‘İZÂDE ATÂYÎ, Nefhatü’l-Ezhâr, Süleymaniye Ktp., Esad Ef., Nr. 2872, yk., 49a.
• » ÖZALP, Ahmed, “Zâhid”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2000, C. 8.
• » ÖZALP, Ahmet “Şeyh”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2000, C. 7.
• » ÖZTÜRK, Yaşar Nuri, “Zühd”, MEB İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1993, C. 13.
• » PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1971.
• » PALA, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul 2000.
• » SAKALLI, Talat, “Hatîb”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2000, C. 3.
• » SERDAROĞLU, Ahmed (ter.), İmam Gazâlî, İhyâu Ulûmi’d-dîn, İstanbul 1975, C. 4.
• » SEVİM, Seyfullah, “Softa”, Şâmil İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2000, C. 7.
• » SUCU, Nurgül, Sâlim, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve ‘Rind ü Zâhid’ Tercümesi (İnceleme- Metin), Selçuk Üniversitesi SBE Yayımlanmamış YLT, Konya 2004.
• » ŞEMSEDDİN SÂMÎ, Kâmus-ı Türkî, İstanbul 1317.
• » ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ, Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakîb’e Dâir, İstanbul 1995.
• » ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ, Klâsik Osmanl ı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî Yahut Zâhid Hakkında, İst.1996.
• » TARLAN, Ali Nihat (hzl.), Zâtî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller K ısmı, C. 2, İst.1970.
• » TARLAN, Ali Nihat, Fuzûlî Divanı Şerhi, Ankara 1998.
• » TARLAN, Ali Nihat, Necâtî Beg Divanı, Ankara 1992.
• » TATÇI, Mustafa (hzl.), Yunus Emre Divanı, Ankara 1991.
• » TİMURTAŞ, Faruk Kadri, Osmanlı Türkçesi Metinleri, İstanbul 1996.
• » TOLASA, Harun, Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara 2001.
• » TULUM, Mertol (hzl.), Yusuf Sinan Paşa-Tazarru‘nâme, Ankara 2001.
• » ULUDAĞ, Süleyman (hzl.), Abdülkerim Kuşeyrî, Tasavvuf İlmine Dâir Risâle, İstanbul 1999.
• » ULUDAĞ, Süleyman (hzl.), İbn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti- Şifâu’s-Sâil, İstanbul 1998.
• » ULUDAĞ, Süleyman (hzl.), Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf-Ta‘arruf, İstanbul 1992.
• » ULUDAĞ, Süleyman, İslâm Düşüncesinin Yapısı (Selef-Kelâm-Tasavvuf-Felsefe), İstanbul 1999.
• » ULUDAĞ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2001.
• » UYSAL, Muhittin, Tasavvuf Kültüründe Hadis, Konya 2001.
• » YELTEN, Muhammet (hzl.), Nev‘îzâde Atâyî, Sohbetü’l-Ebkâr, İstanbul 1999.
• » YENİTERZİ, Emine, “Mevlânâ’nın Eserlerinde Âşık ve Zâhide Dair Görüşler”, Kültür, Üç Aylık Kültür Sanat Araştırma Dergisi-Hz. Mevlânâ Özel Sayısı, İstanbul Kış 2006, S. 5.