EMEVÎ İKTİDARININ SİYASÎ İCRAATLARI KARŞISINDA ULEMÂNIN TAVRI

Yıl 2008, Sayı: 11, 93 - 112, 01.12.2008

Mustafa Özkan

Öz

Emevî iktidarının önemli tartışmaları beraberinde getiren siyasî uygulamaları, dönemin ulemâsı tarafından da eleştirilmiştir. Siyasal otoritenin âlimlerin tepkisine neden olan uygulamalarının başında ise Hucr b. Adî ve Kerbelâ isyanına yönelik tutumu, veliahtlık sistemini ikâme etmesi, Ehl-i Beyt ve Mevâlî’ye ilişkin siyaseti gelmektedir. Bu makalede, Emevî idaresinin mezkûr konulardaki politikaları karşısında Aişe Bint Ebî Bekr, Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Ömer, Şa’bî ve Hasan-ı Basrî gibi âlimlerin tavrı, ilgili tavrın sebep ve şekli üzerinde durulmaktadır. Konu bağlamında ulemânın, iktidarın söz konusu alanlardaki icraatlarını dinî açıdan değerlendirdiği, dine aykırı icraatlara muhalefet ettiği, yapılan muhalefetin de konjonktürel şartlara bağlı olarak sözlü ya da yönetim karşıtı isyanlara fiilî destek verme tarzında gerçekleştiği tespiti yapılmaktadır

Anahtar Kelimeler

Emevîler, iktidar, din, ulemâ, muhalefet

Attidute of the Scholars Towards the Political Activities of the Umayyad Power

Öz

The political implementations of the Umayyad Power followed by serious discussions were also critized by the scholars of that period. The overhelming implementations of the political authority that brougth reaction from the scholars were its attidute to Hucr b. Adî and Battle of Karbala, substitution of heir appearance and its policies towards Ehl-i Beyt and Mavali. This article axamines the manner of scholars such as Aışhe bint Abi Bakr, Abdallah b. Abbas, Abdallah b. Umar, Shabi and Hasan al-Basiî towards the policies of Umayyad Power on above-mentioned issues and the reason and the basis of the manner in question. Within this framework, it is determined that the scholars considered the related actions of the Power from religiuos point of view, opposed to the implementations contradictory to religion and this opposition was substantiated by giving support to oral or anti-power revolts dependent on the cyclical conditions

Anahtar Kelimeler

Umayyad, power, religion, scholars, opposition

Kaynakça

• » ABDÜLHÂDÎ, Muhammed b. Ahmed (Ö. 744/1343), Tabakâtu’l-Ulemâi’l-Hadîs, I-IV, Beyrut- 1996.
• » ABDÜLHAMİT, İrfan, İslâm’da İ’tikadî Mezhepler ve Akaid Esasları, (çev. M.Saim Yeprem), İstanbul-1981.
• » AHMET CEVDET, Kısas-ı Enbiyâ ve Tavârih-i Hulefâ, I-IV, İstanbul- 1971.
• » ÂKİL, Nebi, Târîhu Hilâfeti Benî Umeyye, II. Baskı, Dımaşk-1975.
• » ALGÜL, Hüseyin, İslâm Târihi, I-IV, İstanbul- 1991.
• » AMMÂRA, Muhammed, Mu’tezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu, (çev. V. İnce), İstanbul- 1998.
• » ATAY, Hüseyin, Ehl-i Sünnet ve Şia, Ankara-1983.
• » ATVÂN, Hüseyin, el-Fukahâu ve’l-Hilâfe fi’l-Asri’l-Emevî, Ammân-1991.
• » AYCAN, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muâviye b. Ebî Süfyân, Ankara-2001.
• » BECKER, CH., “Cizye”, İA, İstanbul- 1986, III, 199-201.
• » el-BELÂZURÎ, Ahmet b. Yahya b. Câbir (Ö. 279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, I-XIII, Beyrut-1996.
• » BROCKELMAN, Carl, İslâm Milletleri ve Devletleri Târihi, (çev. Neşet Çağatay), I-II, Ankara- 1954.
• » BOZKURT, Nebi, “Hucr b. Adî”, DİA, İstanbul-1998, XVIII, 276-278.
• » BUHÂRÎ, Ebû Muhammed b. İsmâil b. İbrahim (Ö. 256/870), el-Câmiu’s- Sahîh, I-VIII, İstan- bul- 1992.
• » el-BUSTÎ, Muhammed b. Hibbân, Kitâbu Meşâhir-i Ulemâ-i Emsâr, Kahire-1959.
• » el- CÜRCÂNÎ, Ebû Abdullah b. Udeyy (Ö. 365/975), el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, I- IX, Beyrut- 1997.
• » ed-DEMÎCİ, Süleyman, İslâm’da Devlet Başkanlığı, (çev. İbrahim Cücük), İstanbul-1996.
• » DEMİRCAN, Adnan, İslâm Târihinin İlk Asrında İktidar Mücadelesi, İstanbul- 1996.
• » ed-DÎNEVERÎ, Ebû Hanîfe (Ö. 282/ 895), el-Ahbâru’t-Tıvâl, Beyrut- thz.
• » DİYARBEKRÎ, Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasan (Ö. 990/1582), Târîhu’l-Hamîs fî Ahvâli Enfesi Nefîs, I-II, ?-1302.
• » EBÛ’L-FİDÂ, İsmâil (Ö. 732/1331), el-Muhtasâr fî Ahbâri’l-Beşer, I-II, Beyrut-1997.
• » EBÛ NUAYM, Ahmed b. Abdullah el- İsbahânî (Ö. 430/1038), Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l- Asfiyâ, I-X, Mısır-1932.
• » EBÛ UBEYD, Abdullah b. Abdülaziz el-Bekrî el-Endülûsî (Ö. 487/1094), Mu’cemu Muste’cem, I- IV, Beyrut-1983.
• » EBÛ UBEYD, el-Kâsım b. Sellâm (Ö. 204/838), Kitâbu’l-Emvâl, (çev. C. Saylık), İstanbul- 1981.
• » EBÛ YÛSUF, Ya’kûb b. İbrahim (Ö. 182/ 798), Kitâbu’l-Harâc, Kahire-1397.
• » EBÛ ZEHRA, Muhammed, Ebû Hanîfe, (çev. Osman Keskioğlu), Ankara-1997.
• » ___________, Mezhepler Târihi, (çev. Sıbgatullah Kaya), Ankara-thz.
• » ERKAL, Mehmet, “Âişe”, DİA, İstanbul-1989, II, 201-205.
• » el-ĞAYYÂT, Abdurrahman b. Muhammed b. Osman, Kitâbu’l-İntisâr, Beyrut- 1957.
• » HALÎFE B. HAYYÂT (Ö. 240/854), Târîhu Halîfe b. Hayyât, II. Baskı, Riyad-1985.
• » HAMÂDE, Mahmut Mâhir, el-Vesâiku’s-Siyâsiyye vel-İdâriyye, ?-1997.
• » HASAN, İbrahim Hasan, en-Nüzûmu’l-İslâmiyye, Mısır-1939.
• » _______, Siyasî, Dinî, Kültürel-Sosyal İslâm Târihi, I-V, (çev. S. Gümüş- İ. Yiğit), İstanbul- 1985.
• » HATEMİ, Hüseyin, İslâm Hukuk Dersleri, İstanbul-1999.
• » el- HATÎB, Abdülkerim, es-Siyâsetu’l-Mâliye fi’l-İslâm, Beyrut-1975.
• » HODGSON, M. G. S, İslâm’ın Serüveni, (çev. Metin Karabaşoğlu), I-II, İstanbul-1993.
• » HUDARÎ, Muhammed, Târîhu’l-Umemi’l-İslâmiyye ed-Devletu’l-Emevîyye, I-II, Mısır-1969.
• » İBN ABDİRABBİH, Ahmed b. Muhammed (Ö. 327/939), el-İkdu’l-Ferîd, I-VII, Beyrut-1965.
• » İBN ARABÎ, Muhammed b. Abdillah (Ö. 543/1148), el-Avâsım mine’l-Kavâsım, Beyrut-thz.
• » İBN A’SEM, Ebû Muhammed Ahmed (Ö. 314/926), el-Fütûh, I-VIII, Beyrut-1986.
• » İBNU’L-CEVZÎ, Cemalettin Abdurrahman b. Ali, Sıfatu’s- Safve, I-IV, Beyrut-1979.
• » İBN EBİ’L-HADÎD, Abdulhamid Hibetullah b. Muhammed (Ö. 655/1257), Şerhu Nehci’l- Belâğa, I-IV, Mısır- thz.
• » İBNU’L-ESÎR, İzzuddin Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (Ö. 630/1232), el-Kâmil fi’t-Târih, I-IX, Mısır-1348.
• » ___________, Üsdu’l-Gâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, I-VII, ?-1970.
• » İBN HACER, Ahmet b. Ali (Ö. 852/1448), el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, I-VIII, Beyrut- 1995.
• » İBN HALLİKÂN, Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr (Ö. 681/1282), Vefayâtu’l- A’yân ve Enbâ-i Ebnâi’z-Zemân, I-VIII, Beyrut-1977.
• » İBNU’L-İMÂD, Abdulhayy Ebû’l-Fellâh, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, I-X, Beyrut- 1986.
• » İBN KAYYİM EL-CEVZİYYE, Şemsuddin Ebî Abdullah Muhammed b. Ebî Bekr (Ö. 751/1350), İ’lâmu’l-Muvakkiîn an Rabbi’l-Âlemîn, I-II, Beyrut-1987.
• » İBN KESÎR, Ebû’l-Fidâ (Ö. 746/1345), el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV, Beyrut-1978.
• » İBN KUTEYBE, Abdullah b. Müslîm (Ö. 276/889), el-Meârif, Beyrut-1970.
• » İBN SA’D, Ebû Abdillah Muhammed (Ö. 230/844), Tabakâtü’l-Kübrâ, I-VIII, Leyden-1322.
• » İBN SALÂH, Ebû Ömer Osman b. Abdurrahman, Mukaddimetu İbni’s-Salâh fî Ulûmi’l-Hadîs, (tasnif), Beyrut-1978.
• » el-İMÂME VE’S-SİYÂSE (Müellifi meçhul), I- II, I. Baskı, ?-1909.
• » el-İSFAHÂNÎ, Ali b. Hüseyin (Ö. 356/967), Mekâtilu’t-Tâlibiyyîn, Kahire, 1946.
• » KÂDÎ EL-CEBBÂR, İmâmuddîn Ebi’l-Hasan (Ö. 415/1024), Tesbîtu Delâili’n-Nübuvve, I-II, Beyrut-1966.
• » KADDÛRA, Zâhide, eş-Şuûbiyye, Beyrut-1988.
• » el-KANDEHLEVÎ, Muhammed Yûsuf, Hayâtu’s-Sahâbe, I-III, Kahire-1997.
• » KAPAR, M. Ali, Halifeliğin Emevîler’e Geçişi ve Verasete Dönüşmesi, İstanbul- 1998.
• » KARAMAN, Hayrettin, Mukayeseli İslâm Hukuku, İstanbul-1991.
• » KERDERÎ, el-Bezzazî (Ö. 827/1423), Menâkıbu’l-İmâmi’l-Azam, Beyrut-1981.
• » KUTLU, Sönmez, Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara-2000.
• » LAOUST, Henri, İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler, (çev. E. R. Fığlalı-S. Hizmetli), İstanbul-1999.
• » el-MAKDİSÎ, Mutahhar b. Tâhir (Ö. 355/964), el-Bed’ ve’t-Târih, I-VII, Beyrut-1899.
• » el-MAKDİSÎ, Muhammed b. Tâhir el- Kayserân (Ö. 507/1113), Tezkiratu’l-Huffâz Etrâfi Ehâdîsi Kitâbi’l-Mecrûhîn li’l-İbn Hibbân, Arabistan-1994.
• » el-MAKRÎZÎ, Takiyuddin Ahmed b. Ali (Ö. 845/1444), Kitâbu’s-Sülûk li Ma’rifeti Düveli’l- Mülûk, I-II, Kahire-1934.
• » MÂVERDÎ, Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî (Ö. 450/1058), el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, (çev. Ali Şafak), İstanbul-1976.
• » MEKKÎ, Muvaffak b. Ahmed (Ö. 568/1172), Menâkıbu Ebî Hanîfe, Beyrut-1981.
• » el-MES’ÛDÎ, Ali b. Hüseyin (Ö. 346/957), Murûcu’z- Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, I-IV, Mısır- 1964.
• » MEVDÛDÎ, Ebû’l-A’lâ, Hilâfet ve Saltanat, (çev. Ali Genceli), İstanbul-1972.
• » el-MİNKÂRÎ, Nasr b. Müzâhim (Ö. 212/827), Vak’atü’s-Sıffîn, Mısır-1962.
• » en-NEMİRÎ, Yûsuf b. Abdilber (Ö. 463/1070), Tabakâtu’l-Fukahâ, Kahire-1350.
• » NEVİN, A. Mustafa, İslâm Siyâsî Düşüncesinde Muhalefet, (çev. V. Akyüz), İstanbul-1990.
• » RAYYIS, Ziyâuddin, İslâm’da Siyâsî Düşünce Târihi, (çev. İbrahim Sarmış), İstanbul-1995.
• » SAFEDÎ, Kitâbu’l-Vâfî Bi’l-Vefeyât, I-XII, Stuttgart-1991.
• » SARIÇAM, İbrahim, Emevî-Hâşimî İlişkileri, Ankara-1997.
• » SUAYDÎ, Abdul-Mütaâl, el-Kadâya’l-Kübrâ fi’l-İslâm, Kahire-thz.
• » es- SUYÛTÎ, Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (Ö. 911/1505), Târîhu’l-Hulefâ, Mısır- 1952.
• » TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (Ö. 310/922), Târîhu’t-Taberî, I-XI, Kahire-1119.
• » TAKKÛŞ, Muhammed Süheyl, Târîhu’d-Devleti’l-Emevîyye, Beyrut-1996.
• » et-TANTÂVÎ, Ahbâru Ömer ve Ahbâru Abdillah b. Ömer, Beyrut-1983.
• » TİRMİZÎ, Muhammed b. İsa b. Sevre (Ö. 279/892), Sünen, I- V, İstanbul-1992.
• » TUĞ, Salih, İslâm Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı, Ankara-1963.
• » UÇAR, Şahin, Târih Felsefesi Açısından İslâm’da Mülk ve Hilâfet, İstanbul-1996.
• » ULUDAĞ, Süleyman, İslâm’da İnanç Konuları ve İ’tikadî Mezhepler, İstanbul- 1998.
• » ________, İslâm-Siyaset İlişkileri, İstanbul-thz.
• » VERDÎ, Târîhu İbnu’l-Verdî (Ö. 769/1348), I-II, ?-1285.
• » WELLHAUSEN, Julius, Arap Devleti ve Sükûtu, (çev. Fikret Işıltan), Ankara-1963.
• » YA’KÛBÎ, Ebû Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb (Ö. 297/897), Târih, I-III, Necef-1358.
• » YÂKÛT el-HAMEVÎ, Şihâbuddin (Ö. 626/1229), Mu’cemu’l-Büldân, I-III, Mısır-1906.
• » YİĞİT, İsmail, “Emevîler”, DİA, İstanbul-1995, XI, 87-104.
• » ZEHEBÎ, Şemseddin Muhammed b. Ahmed (Ö. 748/1374), Duvelu’l- İslâm, I-II, Mısır-1974.
• » _______, Târîhu’l-İslâm ve Vefayâti’l-Meşâhiri ve’l-İ’lâm, I-XXII, Beyrut-1998.
• » _______, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XXV, Beyrut-1986.
• » ________, Tezkiratu’l-Huffâz, I-IV, Haydarabat, 1333.
• » ez-ZERKEŞÎ, Hz. Aişe’nin Sahâbeye Yönelttiği Eleştiriler, (çev. B. Erul), İstanbul-2000.
• » ZEYDAN, Corci, İslâm Medeniyeti Târihi, I-IV, (çev. Z. Meğamiz), İstanbul-1972-1976.
• » ez-ZİRİKLÎ, Hayreddin, el-A’lam Kâmûs-u Terâcim, I-III, Mısır-1927.