ŞUÛBİYYE HAREKETİNİN TARİH ARKA PLANI VE TEZÂHÜRLERİ: ASABİYYEDEN ŞUÛBİYYEYE

Yıl 2008, Sayı: 12, 17 - 51, 01.12.2008

Adem Apak

Öz

Şuûbiyye erken dönem İslâm toplumunda Arapların üstünlük iddialarına karşı çıkan bir harekettir. Esasında bu faaliyet Arap kabileleri arasında etkin rol oynayan asabiye anlayışının bir sonucudur. Suûbiyye kavramı Kur’ân’da geçen “Biz sizi bir erkek ve dişiden yarattık, sonra tanışasınız diye sizi millet ve kabilelere ayırdık” âyetinden alınmıştır. Bu bakış açısına göre Şuûbiyye, millet ile kabileler, dolayısıyla bütün Müslümanlar arasında tam bir eşitliği savunan bir hareket demektir. Hicretin ikinci asrında (M 8. yüzyıl) görünürleşmeye başlayan bu hareket Hicretin 3. asrında (M.9 yüzyıl) en zirve noktasına ulaşmıştır. Ermeni, Kıptî, Berberî ve Slav referansları barındırsa da Şuûbilerin pek çoğu Fars asıllıdır. Hareketin en önemli temsilcileri ise, Beşşâr b. Burd, Ebû Firâs ve İbn Garsiya’dır. Câhız ve İbn Kuteybe gibi yazarlar ise Arapları savunmuş ve Şuûbîlerin iddialarına cevap vermişlerdir

Anahtar Kelimeler

Asabiyye, Şuûbiyye, Beşşâr b. Burd, Ebû Nuvâs, Câhız, İbn Kuteybe

The Historical Background of Shuubiyya Movement and Its Appearances: From Asabiyya to Shu'ubiyya

Öz

Shu’ubiyya is a movement within the early Muslim society which denied the position of Arabs. Essentially it resulted from Asabiyyah that has effective roles in Arab tribes. The term of Shu’ubiyya goes back to Qur’an; “O men, We have created you of a male and female have made you into peoples and tribes that ye might know one another. From this point of view, the Shuubiyya was the concept of extending the equality between the shu’ub (nations) and the qabail(tribes) to include equality among all Muslims. The Shu’ubiyya movement appeared in the 2th/8th centruy and reached its peak in the 3rd/9th century. Most of the Shu’ubis were Persian, although references to Aramaenans, Copt, Berbers and Slavs. The important representatives of this movement Bashshar b. Burd, Abu Firas and Ibn Gharsiya in the period of Abbasid. al-Djahiz and Ibn Qutayba defended Arabs and answered Shu’ubis’ claims

Anahtar Kelimeler

Asabiyya, Shu’ubiyya, Bashshar b. Burd, Abu Firas, al-Djahiz, Ibn Qutayba

Kaynakça

• Kaynaklar Kaynaklar Kaynaklar
• » AGIUS, Dionisius, A., “The Shu’ubiyya Movement And Its Literary Manifestation, The Islamic Quarteyr, v. XXIV, nr. 3-4, 1980.
• » AHMED B. HANBEL, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, (241/855), Müsned, I- VI, Beyrut ts.;
• » ……………, er-Red ale'z-Zenadıka ve'l-Cehmiyye, Kuveyt 2005.
• » AHMED EMİN, Fecru’l-İslâm, Kâhire 1975.
• » ……………, Duha’l-İslâm, I-III, Beyrut ts. (Dâru’l-Kitabi’l-Arabi).
• » ALİ MAZHAR, el-Asabiyye ‘Inde’l-Arab, Mısır 1923.
• » ÂLÛSÎ, Mahmud Şükrü, Bulûğu’l-Ereb, I-III, Beyrut ts., (Dâru’ş-Şarki’l-Arabî).
• » APAK, Adem, Asabiyet ve Erken Dönem İslâm Siyasî Tarihindeki Etkileri, İstanbul 2004.
• » ATÇEKEN, İsmail Hakkı, Devlet Geleneği Açısından Hişam b. Abdülmelik, Ankara 2001.
• » ……………, “Ömer b. Abdülaziz Devri Sonrası Emevî İdarecilerinin Mevâlî Politikaları”, Selçuk ÜİFD, sy. 8, Konya 2002/Bahar.
• » ATEŞ, Ahmed, “Asabiyet”, İA, I, 663.
• » ATVAN, Hüseyn, Şuarâü’d-Devleteyn (el-Ümeviyye ve’l-Abbâsiyye), Beyrut 1981.
• » ………, el-Emevîyyûn ve’l-Hilâfe, Beyrut 1986.
• » AZÂVÎ, Na’me Rahîm, Makâlât fi Eseri’ş-Şuûbiyye fi’l-Edebi’l-Arabî ve Tarihıh, Bağdat ts. (Matbaatü İşbîliyye el-Hadîs).
• » AZİMLİ, Mehmet, Abbâsîler Dönemi Babek İsyanı, Ankara 2004.
• » BELÂZÜRÎ, Ebû'l-Abbas Ahmed b. Yahya b. Câbir (279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, I, (thk. Muham- med Hamidullah), Jerusalem 1963.
• » ………, Futûhu’l-Buldân, (thk. Abdullah Enis et-Tübbâ-Ömer Enis et-Tübbâ), Beyrut 1987.
• » BERNBURG, Lutz Richter, “Linguistic Shu’ubiya And Early Neo-Persian Prose”, Jornual of the American Oriental Society, 94.1, 1974.
• » BEŞŞÂR B. BÜRD, Ebû Muaz Beşşar b. Bürd el-Ukayli, (167/784) Dîvân, I-IV, (nşr. Muham- med et-Tâhir İbn Aşûr), Kahire 1950-1966.
• » BOZKURT, Nahide, Oluşum Sürecinde Abbasî İhtilâli, Ankara 2000.
• » BROCKELMANN, C., İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, (çev. Neş’et Çağatay), Ankara 1964.
• » CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Fikru İbn Haldun el-Asabiyye ve’d-Devle, ? 1984, (Dâru’l-Beyzâ).
• » CÂHIZ, Ebû Osman Amr b. Bahr (255/868), el-Beyân ve’t-Tebyîn, I-IV, ? 1968, (Dâru’l-fikr li’l- cemi‘).
• » ………, Buhalâ, Beyrut ts., (Dâru Sâdır).
• » CEBÛRÎ, Nadle Ahmed Nâil, “el-Fırak ve’l-Harekâtü’ş-Şuûbiyye”, eş-Şuûbiyye ve Devruhâ et- Tahrîbiyyi fi’l-Fikri’l-Arabî el-İslâmî, Bağdat 1988.
• » ………, “Hareketü’l-Luğuv ve Usûluhâ el-Fârisiyye”, Mecelletü’r-Risâleti’l-İslâmiyye, 1984- 1985.
• » CEMÎL, Subhi Muhammed, “Evdâun ale’l-Hareketi’ş-Şuûbiyye”, eş-Şuûbiyye ve Devruhâ et- Tahrîbiyyi fi’l-Fikri’l-Arabî el-İslâmî, Bağdat 1988.
• » CEVAD ALİ, el-Mufassal fî Tarihi’l-Arab Kable’l-İslâm, I-X, Beyrut 1993.
• » ÇAĞRICI, Mustafa, “Asabiyet”, DİA, III, 453.
• » ÇETİN, Nihat, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973.
• » DEMİRAYAK, Kenan-Ahmet Savran, Arap Edebiyatı Tarihi Cahiliye Dönemi, Erzurum 1996.
• » …………., Arap Edebiyat Tarihi Sadru’l-İslâm Dönemi, Erzurum 1996.
• » DEMİRCAN, Adnân, İslâm Tarihinin İlk Asrında Arap-Mevâlî İlişkileri, İstanbul 1996.
• » DİNEVERÎ, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-Ahbâru’t-Tıvâl, (nşr. Ömer Faruk Tabbâ), Beyrut ts. (Dâru’l-Erkam).
• » DÛRÎ, Abdülaziz, Cuzûru’t-Tarihiyye li’ş-Şuûbiyye, Beyrut 1981.
• » EBRÂŞÎ, Muhammed Atıyye-Ebu’l-Fütûh Muhammed et-Tevânisî, E’lâmü’s-Sekafeti’l- Arabiyye ve Nevâbi’’l-Fikri’l-İslâmiyye (Câhız, İbn Heysem, Ebu’n-Nasr Fârâbî), Kahire ts. (Mektebetü Nehdati Mısır).
• » EBÛ NÜVÂS, Ebû Hasan b. Hânî el-Hakimî, (198/814), Dîvân, Mısır 1898.
• » ERASLAN, Sadık, Sosyopolitik Açıdan Asr-ı Saadet Fetihleri (Hz. Ömer Dönemi), Ankara 1999.
• » FETTÂH, İrfan Abdülhamîd, Dirâsât fi’l-Fikri’l-Arabîyyi’l-İslâmiyye, Beyrut 1991.
• » FEVZÎ, Fâruk Ömer, “Havle Tabîati’l-Hareketi’ş-Şuûbiyye Min Mezâhiri’l-Hareketi’ş-Şuûbiyye fi’l-Endelüs”, el-Muerrihu’l-Arabî, Bağdat 1987, sy. 32.
• » FİKAYKÎ, Abdu’l-Hâdi, es-Suhu’ubiyya ve’l-Kavmiyyetü’l-Arabiyye, Beyrut 1961.
• » FURAT, Ahmet Suphi, Arap Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1996.
• » GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (505/1111), Faysalü’t-Tefrika beyne’l-İslâm ve’z-Zendeka, (thk. Bedrüddin en-Ne’sânî el-Halebî), Mısr 1907.
• » GIBB, Hamilton, A.R, Social Significance o the Shuubiya, Studies on the Civilization of Islam, (ed. Stanford J. Shaw and William R. Polk), Princeton 1982.
• » GOLDZIHER, İgnaz, Muslim Studies, (ed. S.M., Stern, translated from German C.R. Barber and S.M. Stern, London 1967.
• » HAFÂCÎ, Alâuddin Hâşim, “eş-Şuûbiyye ve Eseruhâ fi’l-Luğa ve’l-Edeb”, eş-Şuûbiyye ve Devruhâ et-Tahrîbiyyi fi’l-Fikri’l-Arabî el-İslâmî, Bağdat 1988.
• » HALİFE B. HAYYÂT, Tarih, (thk. Süheyl Zekkâr), I-II, Beyrut 1993.
• » HASEN, Tâlib Câsim, “el-Bu’dü’t-Târihî li’l-Hareketi’ş-Şuûbiyye”, eş-Şuûbiyye ve Devruhâ et- Tahrîbiyyi fi’l-Fikri’l-Arabî el-İslâmî, Bağdat 1988.
• » ………, “el-Fırak ve’l-Harekâtü’ş-Şuûbiyye (el-Muhtalekât ve’l-Ehdâf ve’l-Vesâil), eş-Şuûbiyye ve Devruhâ et-Tahrîbiyyi fi’l-Fikri’l-Arabî el-İslâmî, Bağdat 1988.
• » HİCÂB, Muhammed Nebih, Mazâhiru’ş-Şuûbiyye fi’l-Edebi’l-Arabî, Mısır 1961.
• » IRÂKÎ, Ebû Muhammed Osman, el-Fark el-Müfterika beyne Ehli’z-Zeyğ ve’z-Zendeka, (thk. Yaşar Kutluay), Ankara 1961.
• » İBN ABDİLHAKEM, Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Abdillah (257/870), Futûhu Mısr ve
• » Ahbâruhâ, (thk. Charles Torrey), Kahire 1991.
• » İBN ABDİRABBİH, Ebû Ömer b. Ahmed b. Muhammed (327/939), Kitabu Ikdi’l-Ferîd, I-VII, Kâ- hire 1965.
• » İBN EBİ’L-HADÎD, Ebû Hamid İzzeddin Abdülhamid b. Hibetullah (655/1257) Şerhu Nehci’l- Belâğa, (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim), I-XX, ? 1965, (Dâru İhyâi’l-Kütübi’- Arabiyye).
• » İBN HALDUN, Abdurrahman b. Muhammed (808/1405-1406), Kitabü'l-İber ve Dîvânü'l- Mübtedei ve'l-Haber, I-V, Beyrut 1971.
• » İBN HİŞAM, Ebû Muhammed Abdülmelik el-Himyerî (218/833), es-Sîretü’n-Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sakkâ-İbrahim el-Ebyârî-Abdülhafîz Şelebi), I-IV, Beyrut ts.
• » İBN İSHAK, Muhammed (151/768), Sîretü İbn İshak, (thk. Muhammed Hamidullah), Konya 1981.
• » İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (276/889), Kitabu’l-Meârif, Beyrut 1970
• » …………….., eş-Şi‘r ve’ş-Şuarâ, I-II, Beyrut 1983.
• » İBN MANZUR, Ebu’l-Fadl Cemalüddin Muhammed b. Mükrim (771/1369), Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut ts., (Dâru’s-Sâdır).
• » İBN NEDÎM, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshak (385/955), el-Fihrist, (thk. Nâhid Abbas Osman), Duha 1986.
• » İBN REŞÎK, Ebû Ali Hasan b. Reşik el-Ezdî (456/1064), el-Umde, (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamid), I-II, Beyrut 1972.
• » İBN SA‘D, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (230/845), et-Tabakâtü’l-Kübrâ, I-VIII, Beyrut ts. (Dâru Sâdır).
• » İBN ŞEBBE, Ebû Zeyd Ömer el-Basrî (262/876), Tarihu’l-Medineti’l-Münevvere, (thk. Fehim Muhammed Şeltut) I-IV, ? ts.
• » İBNÜ'L-ESÎR, İzzüddin Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed (630-1232), el-Kâmil fi’t-Tarih, I-IX, Bey- rut 1986.
• » İbnü’r-Rûmî, Ebu’l-Hasan Ali b. Abbâs b. Cüreyc (283/896), Dîvân, I-III, (nşr. Kâmil Kîlânî), Kahire 1924.
• » İMAM ŞÂFİÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas, (204/820) er-Risâle, (thk. Ahmed Muhammed Şakir), Kahire 1979.
• » İSFAHÂNÎ, Ebu’l-Ferec Ali b. Huseyn b. Muhammed el-Kuraşî (357/ 967), Kitabü’l-Eğânî, (thk. İbrahim el-Ebyârî), I-XXXI, Kahire 1970.
• » KADDÛRA, Zâhiye, eş-Şuûbiyye ve Eseruhâ el-İctimâiyye ve’s-Siyâsiyye, Beyrut 1988.
• » KILIÇLI, Mustafa, Arap Edebiyatında Şuûbiyye, İstanbul 1992.
• » KUTLU, Sönmez, Türkler’in İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara 2000.
• » MÂCİD, Abdülmün’im, et-Târihu’s-Siyâsî li’d-Devleti’l-Arabiyye, Kahire 1982.
• » MAHMUD, Hasen Ahmed-Ahmed İbrahim Şerif, el-Âlemü’l-İslâmî fi’l-Asri’l-Abbâsî, ? 1985, (Dâru’l-Fikri’l-Arabî).
• » MES'ÛDÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyn b. Ali (345/956), Mürûcü'z-Zeheb, I-IV, (thk. Muham- med Muhyiddin Abdulhamid), Mısır 1964.
• » …………., et-Tenbih ve’l-İşrâf, Beyrut 1981.
• » MİHYÂR ED-DEYLEMÎ, Ebü'l-Hüseyin (Ebü'l-Hasan) Mihyar b. Merzeveyh ed-Deylemi el- Bağdadi, (428/1037), Dîvân, (nşr. Ahmed Nesim), Kahire 1925-1926.
• » MİNKARÎ, Nasr b. Müzâhim (212/827), Vak‘atu Sıffin, (thk. Abdüsselâm Muhammed Harûn), Beyrut 1990.
• » MONROE, James T., The Shu’ubiyya in al-Andalus, Berkeley 1970.
• » MOTTAHEDEH, Roy, P., “The Shu’ubiyah Controversy And The Social History of Early Islamic Iran”, İnternational Middle East Study, 7, Cambridge 1976.
• » MUHAMMED NÛRİ, “eş-Şuûbiyye ve’ş-Şuubiyyûn ve Efkâruhum”, Mecelletü Âfâki’l-Arabiyye, 1983.
• » MUNİS, Hüseyin Fethü’l-Endelüs, Riyad 1985.
• » MÛSÂ, Ahmed İbrahim, “eş-Şuûbiyye ve Eseruhâ fî’l-Edebi’l-Arab”, Mecelletü’l-Ezher, Kahire 1940.
• » NASS, İhsan, el-Asabiyyetü’l-Kabeliyye ve Eseruhâ fi’ş-Şi‘ri’l-Ümeviyye, Beyrut 1964.
• » NAYİF, Maruf, el-Edebü’l-İslâmî, Beyrut 1990.
• » NECCÂR, el-Mevâlî fi’l-Asri’l-Ümevî, Mısır 1949.
• » NEVÂDİRU’L-MAHTUTÂT, (thk. Abdüsselam Muhammed Harun), I-VIII, Kahire 1951-1955.
• » NÜVEYRÎ, Şihabüddin Ahmed b. Abdülvahhab (733/1332), Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, I- XXVII, Kâhire ts., (Dâru’l-Kütüb).
• » ÖMER FERRUH, Tarihu’l-Edebi’l-Arabî, I-VI, Beyrut 1984.
• » ÖZKUYUMCU, Nadir, Fetihten Emevîlerin Sonuna Kadar Mısır ve Kuzey Afrika, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1993.
• » RÂZÎ, Fahrüddin, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin er-Râzî, (606/1209), İ’tikâdâtü Fıraki’l-Müslimin ve’l-Müşrikîn, (thk. Ali Sami Neşşâr), Beyrut 1982.
• » RESÂİLÜ’L-BÜLEĞÂ, (thk. Muhammed Kürd Ali), Mısır 1913.
• » SÂLİM, Abdülaziz, Buhûsü’l-İslâmiyye fi’t-Târih, Beyrut 1991.
• » SELÛM, Abdullah, eş-Şuûbiyye Hareketü Mudadeti li’l-İslâm ve Ümmeti’l-Arabiyye, Bağdat 1981.
• » STERN, S.M., “Yaqub the Coppersmith and Persian National Sentiment, Iran and Islam (ed. C.E., Bosworth, Edinburg 1971.
• » ŞENTÜRK, Recep-Kadir Canatan, “Irkçılık”, DİA, XIX, 126.
• » ŞEREF, Tâhâ Ahmed, ez-Zendeka ve’z-Zenâdika, Mısır 1940.
• » ŞERÎF, Muhammed Bedi’, Dîvânu Eş’âri’l-Emîr Ebi’l-Abbâs, Kahire 1977.
• » ŞEYHA, Cum’a, “Min Mezâhiri’ş-Şuûbiyye”, Mecelletü Dirâseti Endelûsiyye, Tunus 1990, sy. 4.
• » ŞEHRİSTÂNÎ, Ebü'l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim, (548/1153) el-Milel ve’n- Nihal, I-V, Kahire 1317-1321.
• » ŞİBLÎ, Mevlanâ en-Numanî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, (çev. Talip Yaşar Alp), I-II, İstanbul 1980.
• » TABERÎ, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr (310/922), Tarihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, (thk. Muham- med Ebu’l-Fadl İbrahim), I-XI, Beyrut ts. (Dâru’s-Süveydân).
• » TELFÂH, Hayrullah, eş-Şuûbiyye Adüvvül’l-Arab el-Evvel, Bağdat 1973.
• » WELLHASUEN, J., Arap Devleti ve Sukutu, (çev. Fikret Işıltan), Ankara 1963.
• » ………………, İslamiyet’in İlk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri, (çev. Fikret Işıltan), Ankara 1989.
• » YA‘KÛBÎ, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb el-Abbâsî, (284/897), Tarih, I-II, Beyrut 1960.
• » VLOTEN, Gerlof Van, Emevîler Devrinde Arab Hâkimiyeti, Şia ve Mesih Akideleri Üzerine Araştırmalar, (çev. Mehmed S. Hatiboğlu), Ankara 1986.
• » YÜKSEL, Azmi, az-Zamahşeri’s Life and Critical Edition of his Diwan, Durham 1979.
• » YÜZBEKÎ, Tevfîk Sultan, Tarihu Ehli’z-Zimme fi’l-Irak, Riyad 1983.
• » ZEBİDÎ, Seyyid Muhammed Murtaza (1205/1790), Tâcü’l-Arûs, I-X, Beyrut ts., (Dâru Sâdır).