EMEVÎ VE ABBÂSÎ DÖNEMİ İÇ İSTİHBARATI

Yıl 2008, Sayı: 12, 175 - 193, 01.12.2008

Metin Yılmaz

Öz

Bu araştırmada, Emevî ve Abbasî dönemine ilişkin olarak, devlet bürokrasisinde
gayrı hukuki yollara teşebbüs eden görevlilere ve isyancılara karşı oluşturulan
iç istihbarat konusu ele alınmıştır. Posta teşkilatının kurulması ile birlikte
bu teşkilat bünyesinde varlığını sürdüren iç istihbarat birimi, halifenin en güvendiği ve ağzı sıkı bürokratlardan oluşturulmuştur. Vezir ve valiler kadar halifeye
yakın olan, doğrudan halifeyle görüşebilen, 'uyûn/gözcü veya casus olarak
isimlendirilen bu istihbarat elemanları, iktidarın en önemli destekçileri iken, muhaliflerin
korkulu rüyası idi.

Anahtar Kelimeler

İstihbarat, Casus, 'Uyûn, Posta Teşkilatı, Muhbir, Emniyet

The Internal Intelligence Service in the Period of Umayyad and Abbasid

Öz

This study examines the internal intelligence service for the officers who followed illegal ways and rebels against the state bureaucracy during the period of Umayyad and Abbasid. With the establishment of the post office department, this internal intelligence service placed in the police department was the most important institution accepted by the Caliph and included his very close supporters. These intelligence officers who were close to the Caliph as close as vizier and governers, met with the Caliph directly by passing other authorities, called as spy and scout were the most important supporters of the state while were the most influential department against the rebels

Anahtar Kelimeler

News, Spy, Institution of Post Office, Informant, Security

Kaynakça

• Kaynaklar Kaynaklar Kaynaklar
• » Abdulkerim, Ahmed, el-Mebâdiu'l-Esâsiyye li 'Akîdeti'l-Askeriyye es-Sovyetiyye, Dimeşk, 1957.
• » 'Aselî, Bessâm, el-Mezhebü'l-Askeriyyi'l-İslâmî, Beyrut, 1993,
• » Avn, Abdurra‘uf, el-Fennü’l-Harb fî Sadri’l-İslâm, Kahire, 1961.
• » Aykaç, Mehmet, Abbasî Devletinin İlk Dönem İdârî Teşkîlatında Dîvanlar, Ankara, 1997.
• » Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbü’l-Eşrâf, I, thk. Muhammed Hamidullah, Kahire, 1958; II, thk. Muhammed Bâkır el-Mahmûdî, Beyrut, 1974; III, thk. Abdülaziz Dûrî, Beyrut, 1398; IV, IV/1thk. , İhsan Abbâs, Beyrut, 1979; IV/2 thk. M.Schlessinger, Kudüs, 1971; V, thk. S.D.F. Goitein, Kudüs, 1936;I-XIII, thk. Süheyl Zekkâr-Riyâd Zerkelî, Dâru’l-Fikir, Beyrut, 1996.
• » Belvî, Abdullah b. Muhammed, Siretü Ahmed b. Tolun, Dimeşk, ty.
• » Beyhakî, Ahmed b.Hüseyin (458/1066), el-Mehâsîn ve’l-Mesâvî, Beyrut, 1970.
• » Cahşiyârî, Ebû Abdillâh Muhammed (310/9229, el-Vüzerâ ve’l-Küttâb, thk. Mustafa Saka ve diğerleri, Mektebe Mustafa el-Bâbî, Mısır, 1980.
• » Cevad Ali, el-Mufassal fî Tarihi’l-Arab Kable’l-İslâm, I-X, Dâru’l-‘Ilm, Beyrut, 1976.
• » Derâdike, Salih, "Nizâmu'ş-Şurta fî Asri'l-Abbasî", Mecelletü'd-Dirâsât, c.XVI, Sayı: 3, Am- man 1989, ss.63-101.
• » Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İst., 1996.
• » Ebû Yusuf, Kitâbu’l-Harac, çev. Ali Özek, İstanbul, 1973.
• » Hadîsî, Kahtân Abdüsselâm, “Tanzîmâtü’ş-Şurta fî ‘Asri’l-‘Abbâsiyyil Evvel”, Mecelletü’l- Mirbed, Sayı:1 Basra, 1968, ss.171-196.
• » Hamevî, Şihabuddîn Ebî Abdillah b. Abdillah Yâkût (626/1229), Mu’cemu’l-Buldân, I-V, Bey- rut, 1979.
• » Hamidullah, Muhammed, İslâm’da Devlet İdâresi, çev. Kemal Kuşçu, Ankara, 1979.
• » Hasan, İbrahim Hasan, Tarîhu’l-İslâmi’s-Siyâsî ve’d-Dinî ve’s-Sakafî, I-IV, Kahire, 1964.
• » Hersemî, Ebû Said eş-Şârânî, Muhtasaru Siyâseti'l-Harb, thk. Abdurra'uf Avn, Kahire, ty.
• » Hezzâl, Nadiya Ahmet Ali el-Hezzâl, el-Berîd ve Turukuhû fî Bilâdi'ş-Şâm ve'l-Irâk fi'l-Asri'l- Abbâsî, el-Câmiatü'l-Ürdüniyye, Amman, 1996.
• » Hezzâl, Nâdiye Ahmed Ali, el-Berîd ve Turukuhu fî Bilâdi’ş-Şâm ve’l-‘Irak fi’l-‘Asri’l-‘Abbâsî (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ürdün, 1996.
• » Hıyârî, Mustafa, ed-Devâvîn Kitâbü’l-Harâc ve Sınâa’tü’l-Kitâbe, Ürdün, 1986.
• » Hıyârî, Mustafa, ed-Devâvîn Kitâbü’l-Harâc ve Sınâa’tü’l-Kitâbe, Ürdün, 1986.
• » İbn ‘Iyâs, Muhammed b. Ahmed b. İyâs el-Hanefî, Bedâi‘u’z-Zuhûr fî Vakâi‘ı’d-Duhûr, Mu- hammed Mustafa Ziyâde, Kahire, 1960-1963.
• » İbn Abdilberr, en-Nemerî el-Kurtûbî (463/1071), el-İstiâb fî Ma’rifeti’l Ashâb, I-IV, thk. Ali Muhammed Becâvî, Mektebetü Nahdati Mısr, Kahire, ty.
• » İbn Ebi'l-Hadîd, Abdulhamid Hibetulleh b. Muhammed, Şerhu Nehci’l-Belâğa, thk. Muham- med İbrahim, Kahire, 1965; Dâru’l-Fikir, Beyrut, 1956.
• » İbn Hallikan, Ebû’l-Abbâs Şemseddin (681/1282), Vefayâtü’l-A’yân ve Enbâü Ebnâi’z- Zamân, I-VIII, Kahire, 1949; Beyrut, 1968.
• » İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem b. Manzur, Lisânü’l-Arab,Beyrut, ty.
• » İbn Miskeveyh, Ahmed b. Muhammed (421/1030), Tecâribü’l-Ümem,I-II, thk. H.F.Amedroz, Oxford, 1920-21, thk. Ebû’l-Kasım İmâmî, Tahran, 1987.
• » İbn Tayfûr, Ahmed b. Tahir el- Kâtib (280/893), Bağdad fî Tarihi’l-Hilâfeti’l-‘Abbâsiyye, thk. Muhammed Zahid b.el-Hasan el-Kevserî, Mektebetü’l-Hanci, Kahire, 1949.
• » İbn Vehb, Ebu’l-Hüseyin el-Kâtib, el-Burhân fî Vücûhi’l-Beyân, thk. Ahmed Matlub, Matbaatü’l-‘Anî, Bağdat, 1967.
• » İbnü'l-Esîr, Ebu’l-Hasen Ali b.Ebu’l-Kerem Muhammed b. Muhammed (630/1233), el-Kâmil fi’t-Tarih, I-XII, Beyrut, 1965; Kahire, 1957; Beyrut, 1982.
• » Kalkaşandî, Ahmed b. Ali (821/1418), Subhu’l-A‘şâ fî Sınâati’l-İnşâ, I-XIV, thk. Muhammed Hüseyin Şemsuddîn-Yusuf Ali et-Tavîl, Beyrut, 1987; Kahire, 1914.
• » Kallek, Cengiz, "Casus", DİA, İstanbul, 1993
• » Kandehlevî, Muhammed Yusuf, Hayâtü’s-Sahâbe, Beyrut, ty.
• » Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yusuf (350/961), Kitâbu’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât, thk. Rhuvon Guest, Beyrut, 1908.
• » Komisyon, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarih, I.Kısım,(1299-1451), Gnkur.Basımevi, Ankara, 1964, c.III, 274 vd.
• » Köprülü, Fuat, “Berid”, İA, II, İst., 1979, ss.541-549.
• » Mağravî, Muhammed, Şerîatü’l-Harb fi’l-İslâm, Suriye, 1958.
• » Mahfûz, Muhammed Cemalettin, Medhal ilâ Akîde ve Sıtrateciyyeti’l-Askeriyyeti’l-İslâmiyye, Kahire, 1976.
• » Makdîsî, Şemsuddîn b. Ahmed, Kitâbu’t-Tevvâbîn, Dimeşk, 1961.
• » Makkârî, Ahmed b. Muhammed Tilmisânî (1041/1631), Nefhu’t-Tîb min Ğusni’l-Endelüs er- Retîb, I-X, Kahire 1949.
• » Makrîzî Takıyyudîn Ebi’l-Abbâs Ahmed bi Ali (845/1442), Kitâbü’l-Mevâ‘ız ve’l-İtibâr bi Zik- ri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, Kahire, 1972.
• » Mes'ûdî, Ebû’l-Hasen Ali b.Hüseyn (346/957), Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher, I- IV,Mısır 1964; Kum, 1984; Kahire 1964.
• » Mez, Adam, el-Hadâratü’l-İslamiyye fi’l-Karni’r-Râbii’l-Hicrî, I-II, Çev. Muhammed Abdul Hadi Ebû Reyde, Beyrut, 1967.
• » Munâsıra, Abdullah, el-İstihbârâtü’l-Arabiyye fi’l-İslâm, Beyrut, 1987.
• » Müslim, Haccâc Ebu’l-Hüseyn el-Kuşeyri, Sahîh, Dâru’l-Ihyâu’t-Turâs, Beyrut, ty.
• » Nâsıf, Abdusselam, eş-Şurta fî Mısrı’l-İslâmî, Bi’z-Zehrâ li’l-İğlâmi’l-A’rabi, 1987.
• » Rahmûnî, Muhammed Şerif, Nizâmu’ş-Şurta fi’l-İslâm ilâ Evâhırı’l-Karnir’Râbi’ı’l-Hicrî, Dâru’l-Arabiyyetü’l-Küttâb, 1983.
• » Sektevârî, Alauddîn, Muhâdaratü’l-Evâil ve Müsâmeratü’l-Evâhir, Matbaatü’l-Âmirati’ş- Şarkiyye, 1311.
• » Söylemez, Mahfuz, Berid Teşkilatının Menşeine Dair Yeni Bulgular, , İslâmiyat, c. IV, sayı: II, Ankara, 2001
• » Taberî, Muhammed b. Cerîr (310/923), Târihu’r-Rüsul ve’l-Mülûk, I-X, thk.Muhammed İbrâ- him, Kahire, 1964; Dâru’l-Kutubu’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1407/1987.
• » Tenûhî, EBÛ Ali Muhsin b. Ebi’l-Kâsım (384/994), el-Ferec Ba’de Şidde, I-III, Tıbâa‘tü’l- Muhammediyye, Kahire, 1375.
• » Terzi, Mustafa Zeki, Hz.Peygamber ve Hulefâ-i Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat, Samsun, 1990.
• » Vakıdî, Ebû Abdullah b. Ömer, Fütûhu’ş-Şâm, Dâru’l-Cîl, Beyrut, ty.
• » ------------Kitâbu'l-Meğâzî, Thk. Marsden Jones, Kahire, 1965.
• » Yaman, Ahmet, İslâm Devletler Hukunda Savaş , İst, 1998.
• » Yazıcı, Nesimi, "Klasik İslâm Döneminde Haberleşme Kurumu İle İlgili Bazı Mülahazalar", AÜİF. Dergisi, c.XXIX, Ankara, 1987, ss.377-387.
• » Yılmaz, Metin, "Bir Devlet Kurumu Olarak Divânu’r-Resâilin Ortaya Çıkışı ve İşleyişi", OMÜ.İlahiyat Fak. Dergisi, Sayı: 11, Samsun 1999, ss.291-312.
• » Yüksel, Ahmet Turan, İhtirastan İktidara Kerbela, Konya, 2001.
• » Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Muhammed b. Ömer (538/1143), Esâsü’l-Belâga, Beyrut, 1979.
• » Zeydan, Corci, Tarîhu’t-Temeddün, Mısır, 1904
• » ------------ Medeniyyet-i İslâmiyye, I-V,çev. Zeki Megamiz, İst., 1328-30.
• » Zorlu, Cem, Abbasilere Yönelik Dinî ve Siyasî İsyanlar, Ankara Okulu, Ankara, 2001.