ABBÂSİLER DÖNEMİNDE İDARÎ VE MALÎ KADROLARDAKİ TÜRKLER

Yıl 2009, Sayı: 13, 233 - 260, 01.12.2009

Mehmet Emin Şen

Öz

Dört Halife döneminde Araplar ile Türkler arasında başlayan doğrudan ilişkiler, iki toplum arasında olumlu gelişmelere sahne olmuştur. Öncelikle Türkler, hemen Emevî Devleti içinde istihdam edilmeye başlanmıştır. Arap toplumunda askerî kabiliyetleriyle göze çarpan bu kavim, bir müddet sonra bu gücünün de etkisiyle İslâm toplumu içinde yeni bir ihtilalin doğmasına da öncülük etmişlerdir. Abbâsî ihtilalinde büyük emeği geçen Türkler, zamanla Abbâsî ordusunun kemiğini oluşturmuşlardır. İlk Abbâsî halifelerinin hakimiyet yıllarında faaliyet sahaları artan Türkler, gerek merkezde ve gerekse eyaletlerde önemli mevkilere tayin edilmişlerdir. İslâm toplumunda görülün bu ilk Türk varlığı, H.232-334/M.847945 yılları arasında yüzyıl boyunca devam edecek olan, Selçuklu öncesi Abbâsî toplumunda görülen “İlk Türk Nüfuzu“ dönemi olmuştur. Bu dönem içinde Türkler sade bir asker olmaktan çıkıp idareye bizzat yön veren güç durumuna gelmişler ve yine bu dönemde Mısır’da iki, Azerbaycan’da bir tane olmak üzere üç tane bağımsız devlet kurmuşlardır. Bunlar, Mısır’da kurulan Tolunoğulları, İhşidîler, Azerbaycan’daki Sacoğulları’dır

Anahtar Kelimeler

Abbâsîler, Türkler, Samarra, Türklerin İdarî Faaliyetleri, Türk Vezirler, Türk Hacibler, Türk Valiler

The Turks in the Cadre of Managerial and Financial Positions in the Period of Abbasid

Öz

The direct relations between the Turks and the Arabs, which started during the period of Four Caliphes, created ground for positive interactions between the two nations. First of all, the Turks were taken into service during the Umayyads. The Turks who are notable for their battle abilities among the Arab clans were the pioneers to build a new insurrection in the Islamic civilisation by means of that power. They became the backbone of the Abbasid army after their help with the Abbasid insurrection. Their influce and power rose notably under the first caliphes of the Abbasids and thus they earned high ranks both in provinces and the centre of the empire. This first Turkish presence in the Islamic world between 232-334 A.H./.847-945 A.D., constitutes the “First Turkish Influence” seen before the Seljuqs in the Abbasids. In this period, the Turks became more of political figures who steered the whell of administration than being simple soldiers. Then again, they also established three independent states- two in Egypt, one in Azerbaijan-;they are the Tulunids and the Ikhshids in Egypt and the Sadjids in Azerbaijan

Anahtar Kelimeler

Abbasids, Turks, Samarra, Administrative Activities of The Turks, Turkish Viziers, Turkish Hajibs, Turkish Governors.

Kaynakça

• Kaynaklar: Kaynaklar: Kaynaklar: » Altundağ, Şinasi, “Tolunlular,” İA, XII/I, (İstanbul 1993), s. 430-439. » Arîb b. Sa’d el-Kurtubî, (ö.369/979): Sılatü Târihu’t-Taberî, (Neşr. Muhammed Ebu’1-Fadl
• İbrahim) Beyrut (1387/1967). » Aykaç, Mehmet , Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilatında Dîvânlar (132-232/750
• ), Ankara 1997. » Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir (ö.279/892): Futûhu’l-Buldân, thk. Abdullah Enis et
• Tübba’- Ömer Enis et-Tübba’, Beyrut, 1987. » Belevî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Medînî el-Belevî, (ö.340-951), Sîretü
• Ahmed b. Tolun, (tahkik: Muhammed Kürd Ali), Kahire, tarihsiz. » Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, terc. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul 1979. » Brockelmann, Carl, İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, terc.Neşet Çağatay, Ankara, 1954. » Elçibey, Ebülfez, Tolunoğulları Devleti (868-905), (Türkiye Türkçesine Çeviren ve Redaksi
• yon: Selçuk Alkın),İstanbul, 1997. » Gordon, Matthew S. Gordon, The Breaking of A Thousand Swords A History of the Turkish
• Military of Samarra, Newyork, 2003. » Gordon, Matthew Gordon, “The Commondars of the Samarran Turkish Military. The
• Shaping of a Third/Ninth –Century Imperial Elite” in A Medieval Islamic City Peconsider
• Edidet by Chase F. Robinson. Oxford, 2001. » Günaltay, M. Şemseddin, “Abbasoğulları İmparatorluğu’nun Kuruluşu ve Yükseleşinde
• Türklerin Rolü”, Belleten, 1942, c. VI. S.23-24. » Hasan A. M.-Ahmed İ.Ş, el-A’lemü’l-İslâmî fi’l-Asri’l-Abbâsî, Kahire, thz. » Hasan İbrahim Hasan, Târihu’l-İslâm, I-IV, Kahire, 1968. » İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed (ö.808/1406): Kitâbü’l-İber ve Divânü’l
• Mübtede’ve’l-Haber, I-VII, Beyrut 1971. » İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed, (ö.421/1030): Tecâribü’l-Ümem ve Teâku
• bu’l-Himem, I- II, Mısır, 1914 ayrıca (nşr. Leone Caetani), V, Leiden 1913. » İbn A’sem, el-Futûh, Beyrut,1986. » İbn Abd Rabbih, Ebû Amr Ahmed b. Muhammed en- Endelûsî (ö.328/939 el-Ikdu’l-Ferid, I
• VII,Kahire, 1948. » İbn Tağriberdî, Ebu’l-Mehâsin Cemâleddin Muhammed Yusuf, (ö.874/1469): en
• Nucûmü’z-Zâhire fi Mülûki Mısır ve’l-Kâhire, I-XII, Kahire, 1963. » İbnü’l-Adîm, Kemaleddin Ömer (ö.660/1262) Zubdetü’l-Haleb min Tarihi Haleb,(nşr. Halil
• el-Mansur), Beyrut,Trs,I, 69. » İbnü’l-Cevzi, Cemâlüddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed (ö.597/1201): el
• Muntazam fi tarihi’l-Ümem ve’l-Müluk, (Neşr. Muhammed –M. Abdülkadir Ata) I-XVIII, Beyrut, 1992. » İbnü’l-Esîr, İzzüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezeri, (ö.630/1232) :
• el-Kamil fi’t-Târih, I-XIII, Beyrut, 1965. » İbnü’t-Tiktaka, Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ, (ö.709-1309), el-Fahrî fi’l- Ậdâbi’s
• Sultâniyye ve’d- Düveli’l-İslâmiyye, Beyrut, 1966. » Kırkpınar, Mahmut, Abbâsî Halifesi Mütevekkil ve Dönemi (232-247/847-861), (Yayın
• lanmamış Doktora Tezi) , Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1996. » el-Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf, (ö.350/961): Kitâbu’l-Vulât ve’l- Kitabu’l-Kudat,
• (Neşr. Rhuven Guest), Beyrut, 1908. » Kopraman, Kazım Yaşar, “Tolunoğulları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi , VI, İs
• tanbul 1989, s. 55-79. » Köprülü, Fuat, “Hâcib”, İA. İstanbul, 1964, V, 175. » Mahmut Şakir, et-Târîhu’l-İslâmî, Beyrut, 1991. » el-Makrîzî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali, (ö.845/1441): Kitâbü’l-Mevâiz ve’l-İ’tibar bi Zikri’l
• Hıtatı ve’l-Ậsâr, I-II, Bulak, 1270. » Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen el-Hüseyin b. Ali el-Mes’ûdî (v. 345/956): et-Tenbih ve’l-İşraf, Bey- rut, trs. » …………, Mürûcü’z-Zeheb ve Meadinü’l- Cevher, thk. Müfîd Muhmammed Kamîha, I-IV, Beyrut, 1987. » Ömer Ferruh, Tarihu’l-Edebi’l-Arabi, I-III, Beyrut, 1975. » Safedî, Selâhüddîn Halîl b. Aybek b. Abdillâh (ö.764/1363) : el-Vâfî bi’l-Vefeyât, thk. ve
• neş.Hellmut Ritter -Franz Steiner Verlag- ve arkadaşları, I-XXIX, Wiesbaden 1962-1997. » Sourdel, Dominique, Le Vizirat Abbaside, Damas, 1959-60, de 749 a 936. » ŞEN, Mehmet Emin, “Abbâsîlerin İkinci Döneminde Siyasi ve Kültürel Alanda Türkler”, (Ba
• sılmamış Doktora Tezi, Danışman Prof. Dr. İsmet Kayaoğlu) S.Ü.S.B.E., Konya, 2008. » Şevkî Dayf, el-Asru’l-Abbâsi’s-Sânî, Kahire,1975. » es-Sûlî, Ebû Bekir Muhammed b. Yahya es-Sûlî (ö.335/946): Ahbâru’r-Râzî ve’l-Müttakî Bil
• lah, (Nşr. J. Heywort Dunne), I-II, Beyrut, 1983. » Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir, (ö.310/922): Târîhu’l- Ümem ve’l–Mülûk, Thk. Mu
• hammed Ebu’l-Fadl İbrahim, I-XI, Beyrut, 1967. » Ya’kûbî, Ahmed b. İshak b. Cafer b. Vehb b. Vâdıh, (ö.284/897): Târihu’l-Ya’kûbî, I-II, Bey- rut, 1965. » Yazarı Meçhul, Ahbâru’d-Devleti’l-Abbâsiyye, thk. Abdülaziz ed-Dûrî, Ürdün,1970. » Yıldız, Hakkı Dursun, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul, 2000. » ………….., “Ahmed b. To lun”, DİA, II, İstanbul, 1989, s. 141-142. » ………….., “Azerbaycan’da Hüküm Sürmüş Bir Türk Hânedanı, Sâc Oğulları II”, “, Ebû
• Ubeydullah Muhammed el-Afşîn” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü
• Dergisi, IX, İstanbul, 1978, s. 197-128. » Yılmaz, Saim, Mu’tazıd ve Müktefî Döneminde Türkler, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2006. » Yiğit, İsmail, “Mûnis el-Muzaffer”, DİA, XXX1, İstanbul 2006, s.148-149. » Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö.748/1347): Siyeru A’lami’n-Nübelâ, thk. Şuayb
• Arnavud- Hüseyin Esed ve arkadaşları, I-XXV, Beyrut 1990.