TAŞRADA KİTAPSEVER BİR TOPLUM: TARSUS MÜSLÜMANLARI ÖRNEĞİ

Yıl 2014, Sayı: 24, 103 - 129, 01.12.2014

Abdullah Poş

Öz

İslâm kültür tarihine dair eserlerle Osmanlı medreselerinde okutulan kitaplar üzerinde pek çok çalışma yapılmasına rağmen daha geniş çerçevede Osmanlı toplumdaki kitap kültürünü konu edinen araştırmalar henüz yeterli seviyeye ulaşamamıştır. Bu alandaki eksikliğin giderilebilmesi için farklı şehirlerdeki kitap kültürünü konu edinen çalışmaların arttırılması gerekmektedir. İşte bu araştırmanın amacı eskiden beri önemli bir eğitim-öğretim merkezi olan Tarsus’un Osmanlılar dönemindeki kitap kültürünü ortaya çıkarmaktır. Konuyla ilgili malumatın bulunduğu en önemli kaynak tereke defterleridir. Tarsus’a ait terekeler, bu şehrin mahkemesinde tutulan şer‘iyye sicilleri içerisinde yer almaktadır. Şer‘iyye sicillerindeki belgeler arasında Müslümanlara ait toplam 2.640 tereke kaydı mevcuttur. 1827 ile 1918 yılları arasındaki terekelerden 77’sinde kitap kaydına rastlanmıştır. Bu araştırmada, kitap kaydı bulunan terekelerden elde edilen veriler, genel olarak betimleyici ve yorumlayıcı bir eğilimle nitel araştırma yöntemi kullanılarak Tarsus’taki kitapseverlerin meslekleri ve ekonomik durumları ile sahip oldukları kitaplar ve kitap fiyatları analiz edilecektir

Anahtar Kelimeler

Taşra, Tarsus, Müslümanlar, Kitapsever, Kitaplar

A Booklover Community in Rural Area: Tarsus Muslims Example (1827-1918)

Öz

A Booklover Community in Rural Area: Tarsus Muslims Example Although many studies have been made on pieces of art related with Islamic culture and books taught in the Ottoman madrasahs, the larger scale studies related with book culture in Ottoman community have not reached to a sufficient level yet. In order to remove the deficit in this field, the studies related with book culture in different cities have to be increased. Accordingly the purpose of this study is to reveal the book culture of Tarsus, which has been an important education centre from the old, in Ottoman era. The most important sources where the information about the subject can be found are heritage books. The heritages belonging to Tarsus are located in Islamic tax records kept in the court of this city. Among the documents found in Islamic tax records, there are 2.640 heritage records belonging to Muslims. Between 1827 and 1918, book records were coincided in 77 of the heritages. In this research, the data obtained from heritage in which book records are present, the occupations of booklovers in Tarsus, their economical status, the books they own and their prices will be analyzed generally with a descriptive and interpretative tendency.

Anahtar Kelimeler

Rural Area, Tarsus, Muslims, Booklover, Books

Kaynakça

• Tarsus Şer‘iyye Sicilleri (TŞS) » Defter No: 288, 289, 290, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 303, 304,
• , 306, 308, 309, 316, 317, 335, 351, 369-B, 380-4, 385, 399, 406.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) » BOA, Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilâyet Yazışmaları, Dosya No: 424, Gömlek No: 88. » BOA, Cevdet Evkâf, Dosya No: 493, Gömlek No: 24935. » BOA, Cevdet Maarif, Dosya No: 134, Gömlek No: 6682. Sâlnâmeler: » Sâlnâme-i Vilâyet-i Haleb: 1285. » Sâlnâme-i Vilâyet-i Adana: 1294, 1308, 1309, 1312, 1318, 1320.
• Diğer Kaynaklar » Abdürrezzak Kâşânî, Tasavvuf Sözlüğü, çev. Ekrem Demirli, İstanbul 2004. » Algar, Hamid, “Molla”, DİA, XXX, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2005, ss. 238-239. » Atay, Hüseyin, “Medreselerin Gerilemesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.
• XXIV, 1981, ss. 15-56. » Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askerî Kassamı’na Âit Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belge
• ler Türk Tarih Belgeleri Dergisi, c. III, sy. 5-6, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1968, (1966). » Beydilli, Kemal, Osmanlı’da İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, Yitik Hazine Yayınları, İzmir 2013. » Cebeci, Lütfullah, “Mefâtîhu’l-Gayb”, DİA, c. XXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2003, ss. 348-350. » Cici, Recep, “İmamzâde Esad Efendi”, DİA, c. XXII, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2000, ss. 211-212. » Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,
• İstanbul 1996. » Demiroğlu, Ayla, “Burhân-ı Kâtı‘”, DİA, c. VI, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1992, ss. 432- 433. » Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), c. IX, Devlet Matbaası,
• İstanbul 1935. » Günaltay, M. Şemseddin, Yakın Şark IV, I. Bölüm, Perslerden Romalılara Kadar, Türk Tarih
• Kurumu, Ankara 1987. » Günay, Vehbi, “Bergama Yeşil (Yeni) Medrese ve II Numaralı Şer‘iye Sicilinde Yer Alan Ki
• taplar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, sayı XIII, 1998, ss. 209-230. » Has, Şükrü Selim, “Mülteka’l-Ebhur”, DİA, c. XXXI, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, ss. 549-552. » Hızlı, Mefail, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler, Uludağ Üniversitesi İla
• hiyat Fakültesi Dergisi, 17/1, 2008, ss. 25-46. » İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, c. II, İz Yayıncılık, İstanbul 1997. » Kandemir, M. Yaşar, “eş- Şifâ”, DİA, c. XXXIX, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2010, ss. 134- 138. » Karataş, Ali İhsan, “Tereke Kayıtlarına Göre XVI. Yüzyılda Bursa’da İnsan-Kitap İlişkisi ”,
• Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1999, VIII/VIII, ss. 317-328. » ___________ , “XVI. Yüzyılda Bursa’da Tedavüldeki Kitaplar”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat
• Fakültesi Dergisi, 2001, X/I, ss. 209-230. » ___________ , “Osmanlı Toplumunda Kitap (XIV-XVI. Yüzyıllar)”, Türkler, c. XI, Yeni Türkiye
• Yayınları, Ankara 2002, ss. 896-908. » Kâtip Çelebi, Mîzânu’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ehakk, İslâm’da Tenkit ve Tartışma Usûlü, sad. Sü
• leyman Uludağ-Mustafa Kara, Üçüncü Baskı, Marifet Yayınları, İstanbul 2001. » Kaya, Mahmut, “Tasavvur”, DİA, c. XXXX, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2011, ss. 126-127. » Kayacık, Ahmet, “Bir Telif Türü Olarak Hâşiye ve Cürcânî’nin Küçek Adlı Eseri”, Bilimname,
• XXI, 2011/II, ss. 57-73. » Kılıç, Atabey, “Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân Şerhi ‘Hediyyetü’l-İhvân’ ”, Turkish
• Studies /Türkoloji Dergisi I, sayı I, (2006), ss. 19-28. » Kömürcü, Kamil, “Medreselerde Mantık Eğitimi ve Ebherî’nin Etkisi”, Felsefe Dünyası, sayı
• , 2013/1, ss. 95-112. » Lekesiz, M. Hulusi, XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir
• Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri, Hacettepe Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ya
• yımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1997. » _________, “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğin Oluşmasında Ulemanın Rolü”, Osmanlı,
• ed. Güler Eren, c. VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss. 80-84. » Orlin, Sabev, “Tales of Ottoman Book Theft (19ͭ ͪ Century)”, Osmanlı Araştırmaları, XXIX, İs
• tanbul 2007, ss. 173-201. » _________, “Okuyan Taşralı Bir Toplum: Rusçuk Müslümanlarının Kitap Sevgisi (1695
• )”, Balkanlarda İslâm Medeniyeti Uluslararası Üçüncü Sempozyum Tebliğleri, Bük
• reş, Romanya / 1-5 Kasım 2006, (İstanbul 2011), ss. 577-607. » Sakal, Fahri, “Osmanlı Ailesinde Kitap”, Osmanlı, c. XI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss. 732-738. » Özcan, Tahsin, “Maraşlı Bir Osmanlı Alimi: Saçaklızade Mehmed Efendi ve Eserleri”, I. Kah
• ramanmaraş Sempozyumu, 6-8 Mayıs 2004, c. I, İstanbul 2005, ss. 53-68. » Öztürk, Mustafa, “Son dönem Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Kur’ân ve Tefsir Çalışma
• ları”, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bahar 2014, 1/1, ss. 9-63. » Öztürk, Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo
• Ekonomik Tahlil), Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1995. » Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. III, Milli Eğitim Ba
• sımevi, İstanbul 1983. » Poş, Abdullah, Arşiv Belgelerine Göre Tarsus’ta Sosyo-Kültürel Yapı (XIX. Yüzyılın İkinci Yarı
• sı), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa 2008. » _________, “XIX. Yüzyılda Tarsus’un Nüfusu”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der
• gisi, 8 (2), 2008, ss. 103-121. » Şemseddin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî, Enderun Kitabevi, İstanbul 1989. » Tatlı, Bekir, “Şeytanın Hileleri ve Korunma Yolları Hakkında Bir Çalışma: Risâle-i Teavvüz ve
• Tercümesi-Kaynak Tahlil ve Tahkiki-”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,
• , VI/II, ss. 123-169. » Texier, Charles, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, çev. Ali Suad, c. III, Ankara 2002. » Toprak, Mehmet Sait, “Ali b. Osman Sirâceddîn el-Ûşî’nin Hadis İlmine Katkıları”, Uluslara- rası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu, 31 Mayıs-1 Haziran 2007, Ispar- ta 2007, ss. 263-282. » Uğuz, Sacit, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Tarsus’ta Eğitim”, A. Ü.
• Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, XLVII (2012), ss. 319-354. » Uludağ, Süleyman, “Delâilü’l-Hayrât”, DİA, c. IX, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1994, ss. 113-114. » Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1965. » Sarıkaya, Yaşar, “Osmanlı Medreselerinde Akli İlimlerin İhmali Meselesi Üzerine Bazı Müla
• hazalar”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletler Arası Kongresi Tebliğler, 12-15
• Nisan 1999, İstanbul 2001, ss. 145-158. » Yaşaroğlu, M. Kâmil, “Mızraklı İlmihal”, DİA, c. XXX, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2005, ss. 5-6. » Yavuz, Yusuf Şevki, “Akâidü’n-Nesefî”, DİA, c. II, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1989, ss. 217-219. » Yazıcı, Tahsin, “Sa‘dî”, İA, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul tsz., ss. 36-41.