CEZÎRE BÖLGESİNİN ÖNEMLİ ŞEHİRLERİNDEN URFA VE ÇEVRESİNİN ZENGÎ AİLESİ İÇİNDE EL DEĞİŞİMİ

Yıl 2017, Sayı: 30, 371 - 392, 29.12.2017

Yasemin Sarı

Öz

Zengîler devletinin kurucusu İmâdüddin Zengî, Haçlılar’ın
hâkimiyetindeki Harran’ı şehir halkından teslim aldıktan kısa süre sonra Urfa’yı
fethederek yaklaşık yarım asırlık Urfa Haçlı Kontluğuna son vermiştir (539/1144).
Zengî, hiçbir mukavemetle karşılaşmaksızın Suruç’u (Serûc) aldıktan sonra Bizans
hâkimiyetindeki Birecik’i (Bîre) muhasara etmiş, ancak Musul’da çıkan isyan
sebebiyle kuşatmayı kaldırmıştır. Onun vefatıyla devleti oğulları arasında
bölünmüş, Halep, Nûreddin Mahmûd Zengî; Musul, I. Seyfeddin Gâzî tarafından idare
edilmeye başlanmış, Fırat nehri aralarında sınır kabul edilmiştir. Bu sırada Tel
Bâşir’e dönmek zorunda kalan Kont II. Joscelin, Zengî devletinin ikiye
ayrılmasından istifadeyle Urfa’daki Ermenilerle anlaşarak şehri ele geçirmiş ve
çok sayıda Müslümanın ölümüne neden olmuştur. Durumun Halep hâkimi Nûreddin
Zengî ile Musul hâkimi I. Seyfeddin Gâzî’ye bildirilmesi üzerine Nûreddin
Zengî, askeriyle derhal Urfa önlerine gelip şehri yeniden fethederken I.
Seyfeddin Gâzî’nin sevk ettiği ordu, ancak Urfa’nın fethi gerçekleştikten sonra
gelebilmiştir. Urfa’nın Nûreddin Zengî’ye geçmesi, iki kardeş arasında
tatsızlığa neden olsa da I. Seyfeddin Gâzî’nin Urfa’dan feragat etmesiyle şehir
Nûreddin Zengî’nin elinde kalmıştır. 578 (1182) yılında Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin
Urfa ve çevresini alıncaya kadar bu topraklar Zengîler arasında sürekli el
değiştirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Zengîler, İmâdüddin Zengî, Nûreddin Mahmûd Zengî, Urfa, Harran, Suruç

Kaynakça

• Açanal, Hasan, Urfa Tarihi (M.Ö. 2000-M.S. 1400), Şanlıurfa 1997. Artuk, İbrahim, Artuk Oğulları Tarihi, İstanbul 1944. Bezer, Gülay Öğün, Bezer, Gülay Öğün, Begteginliler Erbil’de Bir Türk Beyliği (526-630/1232-1253), İstanbul 2000. ─────, “Kökböri”, DİA, XXVI (İstanbul 2002), 234-235. ─────, “Seyfeddin Gâzî I”, DİA (İstanbul 2009), XXXVII, 31. ─────, “Seyfeddin Gâzî II”, DİA (İstanbul 2009), XXXVII, 31-32. ─────, “Zengî, İmâdüddin”, DİA (İstanbul 2013), XLIV, 258-261. Demir, Ahmet, Urfa ve Çevresi Eyyûbîler Tarihi, İstanbul 2008. Demirkent, Işın, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118-1146), Ankara 1987. ─────, “Haçlılar”, DİA (İstanbul 1996), XIV, 525-546. Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kasım Şehâbeddin Abdurrahman Ebû Şâme el-Makdisî (ö. 665/1268), Kitâbü’r-ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn (en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye) (thk. İbrahim ez-Zeybek), I-V, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997. Eskikurt, Adnan, Musul Atabeyliği (Zengîlerin Son Devri ve Lü’lü’ Ailesi 607-660/1211-1262), İstanbul 2014. Gök, Halil İbrahim, “Artuklular-Musul Atabeyliği İlişkileri”, Artuklular (edit. İbrahim Özcoşar), I-II, Mardin 2007, ss. 159-210. ─────, Musul Atabeyliği: Zengîler (Musul Kolu 1146-1233), Ankara: Türk Tarih Kurumu yay., 2013. Güler, Selahaddin E., Urfa Tarihi, by., 2004. Halebî, Muhammed Râgıb b. Mahmûd b. Hâşim el-Halebî et-Tabbâh, İ’lâmü’n-nübelâ’ bi-târîhi Halebi’ş-şehbâ’ (tas. Muhammed Kemâl), I-VII, Halep: Dârü’l-Kalemi’l-Arabî, 1998. İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Hallikân (ö. 681/1282), Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zemân (thk. İhsan Abbâs), I-VIII, Beyrut 1971. İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddin İsmail b. Şihâbiddin Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr b. el-Kaysî el-Kureşî el-Busravî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî (ö. 774/1373), el-Bidâye ve’n-nihâye, I-XIV, Beyrut: Mektebetü’l-Meârif, 1977. İbn Şeddâd, Ebû Abdullâh İzzüddîn Muhammed b. Ali b. İbrahim b. Şeddâd el-Ensârî el-Halebî (ö. 684/1285), el-A’lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre (thk. Yahya Abbâre), Dımaşk: Vezâretü’s-Sekâfe, 1978. İbn Vâsıl, Ebû Abdullah Cemalüddin Muhammed b. Sâlim b. Nasrullah b. Sâlim İbn Vâsıl et-Temîmî el-Hamevî eş-Şâfiî (ö. 697/1298), Müferricü’l-kürûb fî ahbâri benî Eyyûb (thk. Hüseyin Muhammed Rebî’), I-V, Kahire: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İ’lam, 1972. İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kâsım Kemâleddin Ömer b. Hibetullah b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî (ö. 660/1262), Zübdetü’l-Haleb min târîhi Haleb (thk. Süheyl Zekkâr), I-II, Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1997. İbnü’d-Devâdârî, Seyfüddîn Ebû Bekir b. Abdillah b. Eybek ed-Devâdârî (ö. 732/1332), Kenzü’d-dürer ve câmi‘i’l-ğurer: ed-dürrü’l-mâdiyye fî ahbâri devleti’l-Fâtımiyye (thk. Salahaddin Müneccid), I-IX, Kahire 1961. İbnü’l-Esîr, İzzüddin Ebü’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim b. Abdilvâhid eş-Şeybânî (ö. 630/1232), el-Kâmil fi’t-târîh (thk. Carolus Johannes Tornberg), I-XIII, Beyrut 1982. İbnü’l-Esîr, Târîhü’l-bâhir fi’d-devleti’l-atabekiyye (thk. Abdülkadir Ahmed Tuleymât), Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, ts. İbnü’l-Ezrâk, Ahmet b. Yusuf b. Ali İbnü’l-Ezrâk el-Fârıkî (ö. 577/1181), Târîhu Meyyâfârıkîn (thk. Kerîm Fârûk el-Hûlî-Yusuf Baluken), İstanbul: Nûbihar Yayıncılık, 2014. İbnü’l-İbrî, Ebü’l-Ferec Bar Hebraeus Cemalüddin Yuhannâ Mâr Grigorius b. Tâceddin Ehrûn (Hârûn-Aaron) el-Malatî (ö. 685/1286), Ebü’l-Ferec tarihi (trc. Ömer Rıza Doğrul), I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1945. İbnü’l-Kalânisî, Ebû Ya’lâ Hamza b. Esed b. Ali ed-Dımaşkî İbnü’l-Kalânisî (ö. 555/1160), Târîhu Dımaşk (360-555) (thk. Süheyl Zekkâr), Dımaşk: Dâru Hassân, 1983. Kök, Bahattin, “Nûreddin Zengî, Mahmûd”, DİA, 2007, XXXIII, 259-262. Öngül, Ali, Urfa Tarihi (İslam Fethinden Osmanlı Hâkimiyetine Kadar 639-1517), Manisa 2004. Sallâbî, Ali Muhammed Muhammed, el-Kâidü’l-Mücâhid Nûreddin Mahmûd Zengî Şahsiyyetühû ve Asruhû, Kâhire 2007. Segal, Judah Benzion, Edessa (Urfa) Kutsanmış Şehir (trc. Ahmet Arslan), İstanbul 2002. Süryani Mikhail, Vakainame (trc. Hrand D. Andreasyan), by., 1944. Takkûş, Muhammed Süheyl, Târîhü’z-Zengiyyîn fi’l-Musul ve bilâdi’ş-Şam, Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 1999. Urfalı Mateos, Vakâyi-nâme (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162) (trc. Hrand D. Andreasyan), Ankara 1962. Yılmaz, Evren-Süreyya Eroğlu, “Edessa’dan Urfa’ya: Urfa’da Kilise’den Camiye Dönüştürülmüş Yapılar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Isparta 2013, sy. 30, ss. 1-12. Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmân (ö. 748/1347), Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm (thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), I-LIII, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.