Osmanlı Vakfiyelerinde Hz. Muhammed’i (sav) ve Konumunu Tavsif Eden İfade Formları (Makedonya Örneği)

Yıl 2020, Sayı: 36, 417 - 438, 31.12.2020

Hasan Telli

https://doi.org/10.31591/istem.836442

Öz

Bu çalışmada Osmanlı döneminde vakıf hizmetleri sunan vâkıfların, Hz. Muhammed’in varlığının mahiyeti, değeri, anlamı ve konumu ile ilgili tasavvurlarının ne olduğu, bu tasavvurlarını vakıf belgelerine nasıl yansıttıkları ve bu tasavvurlarının arka planda hangi dinî kültür ve geleneğe dayandığı hususunun ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Konuyla ilgili bilgilerin sıkça yer almasından dolayı Kuzey Makedonya devleti coğrafyasında Osmanlı döneminde kurulan vakıflara ait vakfiyelerin örnekliği tercih edilmiştir. Bunun için Makedonya’yla ilgili tespit edilen 164 vakfiye incelenmiş ve 41 vakfiyede konuyla ilgili bilgilere ulaşılmıştır. Arşiv incelemesi yöntemiyle vakfiyeler değerlendirilmiş ve Hz. Muhammed’in varlığının değeriyle ilgili ifadeler tek tek ortaya çıkarılmıştır. Bu ifadelerin ne anlama geldiği, hangi dinî kaynaklara dayandığı ve nasıl bir dinî kültürü yansıttığı irdelenmiştir. Çalışmada Hz. Peygamber’in varlığının özellikle Allah, Peygamberler, evliya ve insanlar nezdindeki ve kâinattaki değeri ve konumu üzerinde yoğunlaşılmıştır. Çalışma spresifik konusu ve mahiyeti itibariyle alanında yapılan ilk çalışmadır. Türk-İslam kültüründe ve Osmanlı döneminde Hz. Muhammed tasavvuruyla ilgili çalışmalara katkı sağlayacağı da düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Hz. Muhammed Tasavvuru, Osmanlı, Vakıf, Makedonya

Forms of Expression Describing The Prophet Muhammad and Her Position in Ottoman Waqfiyyas (Example of Macedonia)

Öz

In this study, it was aimed to reveal what the imaginations of the waqf founders who provided foundation services in the Ottoman period, regarding the nature, value, meaning and location of the existence of the Prophet Muhammad, how they reflected these imaginations on the waqf (foundation) documents, and what religious culture and tradition these imaginations were based on in the background. Due to the frequent information on the subject, the example of the waqfiyyas (waqf deeds) belonging to the waqfs established in the Ottoman period in the territory of the state of North Macedonia was preferred. For this, 164 waqfiyyas determined about Macedonia were examined and information on the subject was obtained in 41 waqfiyyas. Waqfs were evaluated with the archive analysis method and statements about the value of the presence of the Prophet Muhammad were revealed one by one. What these expressions mean, which religious sources they are based on and what kind of religious culture they reflect are examined. In this sense, the study focused on the value and position of the Prophet, especially in the presence of Allah, Prophets, awliya and people and in the universe. The study is the first study in its field in terms of its subject and nature. In the Turkish-Islamic culture and in the Ottoman period, It is also thought that it will contribute to the works that will be done and to be done about the imagination of Prophet Muhammad

Anahtar Kelimeler

Islamic History, The imaginations about The Prophet Muhammad, Ottoman, Waqf,, Macedonia

Kaynakça

• Aclûnī, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-ḫafā ve Müzīlü’l-İlbās. thk. Yusuf b. Mahmûd. Dımeşk: Mektebetü’t-Ğazali, 2001.
• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-İmām Ahmed bin Hanbel. thk. Muhammed Abdulkadir Atā. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Arslan, Mustafa. “Söylem Mitos ve Tarih: Popüler Dini Literatürde Hz. Muhammed(sav) Tasavvuru -Muhammediye Örneği-“. Milel Ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 6/1 (2009), 195-219.
• Aydın, Muhammed. “Kur’an’da Peygamber Tasavvuru”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/15 (2018), 35-60.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri Yugoslavya. 3. Cilt. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1981.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. “Yugoslavya’da Türk Abideleri ve Vakıfları” Vakıflar Dergisi III (1956), 151-225.
• Baran, Kamil. Elmalılı’nın Hak Dini Kur’an Dili Tefsirinde Hz. Peygamber Tasavvuru. Bingöl: Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bayram, Mikail. Ahi Evren-Tasavvufî Düşüncesnin Esasları, Tercüme, İnceleme ve Araştırma. Konya: Nüve Kültür Merkezi Yayınları, 2008.
• Coşar, İsmail. Mevlid-i Şerif Miraç Bahri, 1-20 sn. arası. Erişim: 06 Mart 2020. https://www.youtube.com/watch?v=WjtquqBm0d0
• Coşar, İsmail. “Mevlid-Amine Hatun Muhammed Anesi”. TRT AVAZ, Regaib Kandili Özel, 1-20 sn. arası. Erişim: 06 Mart 2020. https://www.youtube.com/watch?v=FbYSJpg8nhg
• Çelebi, Süleyman. Mevlid (Vesilet-ün-Necât). nşr. Faruk K. Timurtaş. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Dārimī, Ebu Muhammed Abdullah. el-Müsned. thk. Merkezü’l-Bühûs. 3 Cilt. Beyrut: Dāru’t-Te’sīl, 1436/2015.
• Demirci, Mehmet. “Hakîkat-i Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/179-180. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Döner, Nuran. Tasavvuf Kültüründe Hz. Peygamber Tasavvuru. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Ebû Davûd, Süleyman b. el-Eş’as. es-Sünen. thk. Ebû Turab Adil. Berut: Dāru’t-Te’sīl, 2015.
• İbn Ebi Şeybe, Abdullah b. Muhammed. el-Mus̱annef li-İbn-i Ebī Şeybe. thk. Sa’d b. Nāsır. Riyad: Dār-ı Künûz-i İşbiliyā, 2015.
• İbn Māce, Muhammed b. Yezīd. es-Sünen. thk. Merkezü’l-Bühûs. Beyrut: Dāru’t-Te’sīl, 2014.
• Gölpınarlı, Abulbaki. “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 11/1-4 (1949-1950), 3-354. Hall, Richard. Balkan Savaşları 1912-1913. çev. Tanju Akad. İstanbul: Hamer Kitabevi, 2003.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Kültür Coğrafyasında Makedonya Medreseleri”, 4.Uluslararası Türkçe Eğitim Günü Sempozyumu ve Sergisi, “Makedonya’da Osmanlı Eserleri”. Üsküp: Matusiteb Yayınları, 2011.
• İbn Sād, Muhammed. Kitābu’t-Tabakāti’l-kebir. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hancī, 2001.
• Karaağaç, Hilmi. “İlk Dönem Fütüvvetnâmelerine Göre Ahîliğin İtikâdî Temelleri”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2013), 41-70.
• Karataş, Ahmet. “Aliyyü’l-Kārî’nin el-Mülemma‘ Şerhu’n-Na‘ti’l-Murassa‘ Adlı Arapça Risâlesinin Tercüme ve Şerhi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 37 (2006/1). 147-197.
• Kandemir, M. Yaşar. "Muhammed". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/423-428. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Karagöz, İsmail. “Habîbullah”. Dinî Kavramlar Sözlüğü, 208. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı, Kubbealtı Lugatı, Erişim: 2 Mart 2020. http://lugatim.com/
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş & Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 21. Basım, 2011.
• Küçükaşcı, Mustafa S. “Tarihi Süreçte Seyyid ve Şerif Kavramlarının Kullanımı”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII (2009), 87-129.
• Nebhānī, Yûsuf b. İsmāil. Ḥüccetullāh ʿale’l-ʿālemīn. Diyarbakır: el-Mektebetü’l-İslāmiyye, t.y.
• Özdemir, Rumeysa. Ahilikte Peygamber Tasavvuru. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Özcan, Hüseyin. “Hacı Bektaş Velî’de Hz. Muhammed Algısı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 62 (2012), 199-212.
• Özel, Ahmet Murat. “Metafizik Bir İlkeden Tarihsel Bir Kahramana Değişen Hz. Peygamber (s.a.v) Tasavvuru”. Hazreti Peygamber’i Sanatla anlatmak. Ed. Serkan Akdeniz, Talip Avcı. 19-27. Adapazarı: Sakarya Büyükşehir Belediyesi Sakarya Kitaplığı, 2018.
• Onay, İsa. Mevlid ve Naatlarda Peygamber Tasavvuru. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Vakfiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 42/465. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Palabıyık, M. Hanefi - Kalkandelen, A. Hilal Büyük. “Türkmen Şairi Mahtumkulu’nun Şiirlerinde Hz. Peygamber”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi TAED 61 (2018), 225-242.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Telli, Hasan. Osmanlı Dönemi Üsküp Vakıfları. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2019.
• Telli, Hasan. “Osmanlı döneminde Üsküp Vakfiyelerinde görülen Vakıftan Rücu’ Davaları ve Fıkhi Meseleler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/55 (2018), 1041-1058.
• Tirmizī, Ebu İsâ Muhammed. Sünenü’t-Tirmizī ve hüve’l-Cāmiʿu’ṣ-ṣaḥīḥ. thk. Merkezü’l-Buhûs, 5 cilt. Beyrut: Dāru’t-Te’sīl, 1437/2016.
• Topçuoğlu, Mesut. “Berat Kandili Özel Yayın-Bursa Ulu Camii 30 Nisan 2018”, Diyanet TV, 46:52-47:21 sn arası. Erişim: 06 Mart 2020. https://www.youtube.com/watch?v=I-FTxp-zKfI
• T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA) ve Makedonya Cumhuriyeti Devlet Arşivi. Osmanlı Yönetiminde Makedonya. Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Uludağ, Süleyman. “Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/25-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Uludağ, Süleyman. “Nûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/244-245. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Uludağ, Süleyman. “İslam Kültüründe Hz. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/448-450. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi I. Ankara: TTK Yayınları, 1984.
• Üzüm, İlyas. “Hüccetullāh Ale’l-Âlemîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/452-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 581/467/440.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 581-2/467/440.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 581-2/280/282.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 582-2/503/376.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 581-1/280/281.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 597/ 89/59.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 604/59/82.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 604/185/260.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 605/137/194.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 623/330/335.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 628/446/232.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 629/415/332.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 630/1338/816.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 631/25/10.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 633/21/11.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 652-2/615/653.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 652/127/254.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 987/199/63.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 988/286/184.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 688/210/121.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 988/259/162/1.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 989/63/51.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 989/98/72.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 989/150/114.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 989/167/126.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 989/170/127.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 989/185/141.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 989/187/142.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 989/225/178.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 989/226/179.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 990/1/1.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 990/3/3.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 990/7/6.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 990/13/11.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 990/91/76.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 990/47/38.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 990/74/62.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 990/87/72.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 990/91/77.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 991/16/17.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. VGM Defter. No. 991/60/77.
• Zholdoshbek Kyzy, Shirin. “el-Mevâhibu’l-Ledunniyye” İsimli Eseri Işığında Kastallânî’nin Peygamber Tasavvuru. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.