Emevîlerin İlk Mısır ve Mağrib Valisi Mesleme Bin Muhalled el-Ensârî

Yıl 2020, Sayı: 36, 283 - 304, 31.12.2020

Murat Gök

https://doi.org/10.31591/istem.847297

Öz

Mısır toprakları, tarih boyunca çok farklı inançları içinde barındırmış bir coğrafyadır. Bölge, fethinden önce Bizans’ın önemli bir eyaleti iken, fethinden sonra da Müslümanların gözde bir vilayeti olmuştur. Halifeler, sahip olduğu pek çok özellik sebebiyle Mısır’a önem vermişler, atadıkları idarecileri özenle seçmişlerdir. Çalışmamızın konusu olan Emevîlerin Mısır valilerinden Mesleme b. Muhalled, bölgede yaklaşık on beş yıl valilik yapmıştır. Kendisi Mısır’ın fethinde bulunmuş, gösterdiği kahramanlıklarla göz doldurmuş, fatih komutan Amr b. el-Âs’a en yakın isimlerden biri olmuştur. Mesleme mümtaz bir sahâbî, meşhur bir komutan ve siyasî alanda yeterliliğine şahit olunmuş bir idarecidir. Tüm gayreti halkın refahı için olmuştur. Valilik yaptığı dönemde hem Mısır hem de Kuzey Afrika müreffeh ve sükûnet içerisinde bir süreç geçirmiştir. Cami mimarisine ilk defa minare eklemek suretiyle İslâm âlemine eşsiz bir katkı sunmuş, bayındırlık alanında Mısır’a büyük hizmetler vermiştir. Özellikle Emevîlerin Mısır politikasını anlamak için Mesleme’nin 47-62/667-682 tarihleri arasındaki valilik yıllarını incelemek önemlidir. Mesleme aynı zamanda Mısır ile birlikte Mağrib’de idarecilik yapan ilk vali olma özelliğini taşır. Çalışmamızda Mesleme b. Muhalled’in hayatı ve İslâm fetihlerindeki rolü ile Muâviye tarafından atandığı Mısır valiliği konuları, ilk dönem kaynakları başta olmak üzere birçok kaynak tarafsız bir şekilde taranarak ele alınacak, Mesleme’nin şahsında Emevîler’in Mısır politikası incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Emevîler, Mısır, Mesleme b. Muhalled, Minare

Maslama ibn Mukhallad al-Ansari, the first Egypt and Maghreb Governor of the Umayyad

Öz

The lands of Egypt have contained various different beliefs throughout history. It had been an important province of Byzantium before the conquest of the region and it became a favorite province of the Muslims after the conquest. The caliphs attached importance to the Egypt due to its various characteristics and they carefully selected the administrators they appointed. The subject of our study is Maslama ibn Mukhallad, one of the governors of the Umayyad who ruled the region for about fifteen years. He himself took part in the conquest of Egypt and became one of the closest names to Amr ibn. al-As with his heroic acts. He was an eminent companion, a famous commander and an administrator whose competence has been witnessed in the political field. All his efforts were for the welfare of the people. During his time as the governor, both Egypt and the North Africa went through a prosperous and peaceful era. He made a unique contribution in Islamic world by adding minarets to the mosque architecture for the first time and provided great services to Egypt in the field of public works. It is important to examine especially Maslama's governorship years between 47-62/667-682, in order to understand the Egyptian policy of the Umayyad. Maslama also was the first governor in the Maghreb along with Egypt In our study, the life of Maslama ibn Mukhallad and his role in the conquests of Islam and the governorship of Egypt which he was appointed by Muawiyah will be discussed objectively by reviewing many sources, especially the sources on the first period, and the Egyptian policy of the Umayyad in the person of Maslama will be examined.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, the Umayyad, Egypt, Maslama b. Muk̲h̲allad, Minaret

Kaynakça

• Abdüşşâfi‘, Muhammed Abdüllatîf. es-Sîretü’n-Nebeviyye ve’t-târîhu’l-İslâmî. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1428.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Bakır, Abdulhalik. “Kays b. Sa‘d”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/93. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmaniyye, tsz.
• Çubukçu, Asri. “Mesleme b. Muhalled”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/319-320. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Dımeşkî, Abdurrahman b. Amr b. Abdillah Ebî Zür‘a. Târîhu Ebî Zür‘a ed-Dımeşkî. thk. Şükrullah Nimetullah el-Kavcânî. Dımeşk: Mecmeu’l-Luğati’l-Arabî, 1982.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrahim b. Habîb el-Ensârî. el-Harâc. thk. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d - Sa‘d Hasen Muhammed. Kâhire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, tsz.
• Eyice, Semavi. “Amr b. Âs Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/81-82. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ezdî, Ebû Bekir Muhammed b. Hasen b. Düreyd. el-İştikâk. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1411/1991.
• Gök, Murat. Peygamber Şairi Kâ‘b b. Mâlik. Konya: Çimke Yayınevi, 2017.
• Halebî, Ali b. İbrahim b. Ahmed. es-Sîretü’l-Halebiyye (İnsânu’l-‘uyûn fî sîreti’l-emîn el-me’mûn). 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Hasan, İbrahim Hasan. Siyasi, Dini, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1996.
• Horasânî, Ebû Osman Saîd b. Mansûr. et-Tefsîr min süneni Saîd b. Mansûr. 5 Cilt. Dâru’s-Sumey‘î li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, 1417/1997.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh. el-İstîâb fî ma‘rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1412/1992.
• İbn Abdilhakem, Abdurrahman b. Abdillah. Fütûhu Mısr ve’l-Mağrib. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1415/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Raf‘u’l-Isr an kudât-ı Mısr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1418/1998.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed: Kitâbü’l-İber ve Dîvânü’l-Mübtede-i ve’l-haber fî eyyâmi’l-Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İbn Hibbân, Muhammed et-Temîmî. es-Sîretü’n-Nebeviyye ve ahbâru’l-Hulefâ. 2 Cilt. Beyrut: el-Kütübü’s-Sekâfe, 1417/1997.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Abdülaziz Abdullah. Tâif: Mektebetü’s-Sadîk, 1993.
• İbn Tağriberdî, Yûsuf Cemaleddin. en-Nücûmu’z-zâhira fî mülûki Mısr ve’l-Kâhira. 16 Cilt. Mısr: Dâru’l-Kütüb, 1963.
• İbn Yûnus, Abdurrahman b. Ahmed es-Sadefî. Târîhu ibn Yûnus. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. Üsdü’l-gâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İbnü’l-Izârî, Ebû Abdullah Muhammed el-Merâkeşî. el-Beyânü’l-muğrib fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1983.
• İskenderî, Ömer. Târîhu Mısr ile’l-fethi’l-Usmânî. Mısır: Matbaatü’l-Meârif, 1920.
• Kallek, Cengiz. “Meks”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/583-588. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kâşif, İsmail - Served, Cemaleddin. Mevsûatu târîhi Mısr ‘abre’l-‘usûr. Kâhire, 1993.
• Kavas, Ahmet. “Libya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/174-179. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kilâî, Ebû Rabî Süleyman b. Musa el-Endelûsî. el-İktifâ bimâ tezammenehû min meğâzî Rasûlillahi ve’s-selâseti’l-Hulefâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1997.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf b. Ya‘kûb. Kitâbü’l-Vulât ve kitâbü’l-Kudât. thk. Muhammed Hasen İsmail – Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Müezzin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/491-496. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Mahrûs, Sâmiye Ferrâc. Vilâyetü Mıṣr taḥte imreti Mesleme b. Muḫalled el-Enṣârî. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ Külliyyetü’ş-Şerîa, Yüksek Lisans Tezi, 1983.
• Makdisî, el-Mutahhar b. Tâhir. el-Bed’ ve’t-Târîh. Port Saîd: Mektebetü’s-Sekâfe, tsz.
• Makrizî, Ahmed b. Ali b. Abdulkâdir el-Huseynî. el-Mevâiz ve’l-i‘tibâr bi zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Mansûr, Muhammed Süleyman Fevrî. “Rahmeten li’l-‘Âlemîn”. Riyad: Dâru’s-Selâm li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, tsz.
• Özkuyumcu, Nadir. “Ukbe b. Nâfi‘ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/64-66. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özkuyumcu, Nadir. Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi. Manisa: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2007.
• Öztürk, Levent. İslâm Toplumunda Hıristiyanlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Râfii, Abdurrahman - Âşûr, Saîd Abdülfettah. Mısr, fi’l-‘usûri’l-vüstâ (mine’l-fethi’l-Arabî hatte’l-gazvi’l-Usmânî). Kâhire: Dâru’n-Nehzati’l-Arabî, 1992.
• Sehâvî, Nureddin Ali b. Ahmed b. Ömer. Tuhfetü’l-ahbâb ve buğyetu’t-tullâb. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1986.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “Kâhire (Kuruluşu ve Osmanlı Öncesi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/173-175. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsuddîn Ebu’l-Muzaffer Yûsuf. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a‘yân. 23 Cilt. Dımeşk: Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1434/2013.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celaleddin. el-Hasâisü’l-kübrâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, tsz.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celaleddin. Husnü’l-muhâdara fî târîh-i Mısr ve’l-Kâhira. 2 Cilt. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Mısır: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabî, 1967.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemu’l-Kebîr. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, tsz.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Sahîh ve zaîf târîhu’t-Taberî. 13 Cilt. thk. Muhammed b. Tâhir el-Berzencî. Beyrut: Dâr-u İbn Kesîr, 1428/2007.
• Yiğit, İsmail. “Emevîler (Siyasî Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.11/87-104. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Zağlûl, Sa‘d. “el-İskenderiyyetü’l-İslâmiyye”, Târîhu’l-Medîne mine’l-fethi’l-Arabî ile’l-asri’l-Fâtımî. İskenderiye, 1963.
• Zağlûl, Sa‘d. Müctemeu’l-İskenderiyye ‘abre’l-‘usûr. Mısır, tsz.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs. 1427/2006.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Ziriklî, Hayruddin b. Mahmûd b. Muhammed. el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.