Ziyârî Hanedanı Hâkimiyetine Kadar Cürcân’ın Siyasî Tarihi

Yıl 2022, Sayı: 39, 297 - 316, 30.06.2022

Yusuf Kabakcı Ramazan Akkaya

https://doi.org/10.31591/istem.1134854

Öz

İslam Tarihi ve Medeniyetinde önemli bir yere sahip olan Cürcân, Hazar Denizi’nin güney doğusunda yer almaktadır. Cürcân şehri; jeopolitik konumu, limanı, verimli sulak arazileri ve İpek Yolu güzergâhında olması hasebiyle daima cazibe merkezi olmuştur. Net olmamakla beraber geçmişi çok eski tarihlere dayanan şehirde önceleri farklı mahalli hanedanlıklar hüküm sürmüştür. İlk defa Hz. Ömer’in hilafetinde fethedilen şehirde bilahare isyanlar çıkmış ve şehir birçok defa el değiştirmiş, Müslümanların şehir ve bölgede tam anlamıyla hâkimiyet kurabilmeleri ancak Emevî halifelerinden Süleyman b. Abdülmelik’in döneminde mümkün olabilmiştir. Bölge Abbasîler döneminde daha ziyade yönetim muhaliflerinin sığınağı haline gelmiştir. Ziyarî Hanedanlığı’nın (928-1090) Cürcan’ı merkez edinmesiyle sükûnete kavuşan şehir bundan sonra büyük âlimlerin yetiştiği bir ilim, kültür ve sanat merkezine dönüşmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Şehir, Cürcân, Fetih, Âlim

Political History of Gorgan until the Domination of the Ziyâri Dynasty

Öz

The city of Gorgan has an important place in Islamic History and Civilization. Located in the south-east of the Caspian Sea, Gorgan has always been a center of attraction due to its geopolitical position, its port, fertile wetlands and being on the silk road route. Although it is not clear, different local dynasties ruled in the city, whose history dates back to very ancient times. For the first time, the city conquered by Muslims in the time of Umar's caliphate, but rebelliona broke out and the administration of city changed many times. It was only possible to establish complete dominance in the city and region in the time of Suleiman b. Abdulmalik who was the caliph of Umayyads. The area became a refuge for opponents of the administration during the Abbasid era. After the Ziyarid Dynasty (928-1090) acquired the center of Gorgan, the city regained its calm and after that became a center of science, culture and art where great scholars grew up.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, City, Gorgan, Conquest, Scholar

Kaynakça

• Akyürek, Yunus. "Horasân Valisi Ḳuteybe b. Müslim el-Bâhilî ile İlişkilendirilen Katliam ve Zulüm İddiaları". Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22 / 1 (Haziran 2018), 515-542.
• Anonim. Hudud al-‘Alam: The Regions of the World: a Persian Geography. Çev. Vladimir V. Minorsky- Vasily V. Barthold, ed. C. E. Bosworth, Cambridge: Gibb Memorial Trust, 1982.
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi II (Hulefâ-i Râşidîn Dönemi). İstanbul: Ensar Neşriyat, 25. Basım, 2021.
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi IV (Abbâsîler Dönemi). İstanbul: Ensar Neşriyat, 16. Basım, 2021.
• Bivar, Adrian David Hugh. “Gorgân”. Erişim 13 Ekim 2021. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-iranica-online/gorgan, Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. Ankara: TDV Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Bozkurt, Nahide. “Hâdî-ilelhak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/16-17. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bozkurt, Nahide. “Nasr b. Seyyâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/415-416. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bozkurt, Nebi. “İpek Yolu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Belâzurî. Fütûḥu’l-büldân. Çev. Mustafa Fayda İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Esin, Emel. İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Târihi ve İslâma Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978.
• Fârâbî. el-Medînetü’l-fâżıla. Çev. Nafiz Danışman. Ankara: MEB Yayınları, 2001.
• Frye, Richard N. The History Of Anciend Iran. München: C.H. Beck, 1984.
• Güner, Ahmet. “Kārinîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/493-495. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Halife b. Hayyât. Târîḫu Ḫalîfe b. Ḫayyât. Riyad: Dârü’t-Tayba, 1985.
• Hamdullah, Müstevfî el-Kazvînî. Nüzhetü’l-ḳulûb. Leiden: Matba’atü Brill, 1913.
• Hartman, Richard. “Cürcân”. MEB İslam Ansiklopedisi. 3/245-246. İstanbul: MEB Yayınları, 1978.
• İbn A‘sem. Kitâbü’l-Fütûḥ. Beyrut: Dârü’l-edvâ, 1991.
• İbn Kesir. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Mektebetü’l Maarif, 1990.
• İbn Rüsteh. el-Aʿlâḳu’n-nefîse. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbnü’l Fakîh. Kitâbü’l-büldân. Beyrut: Lebanon, 1996.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîḫ. Beyrut: Dar al-Kütüb al-Arabi, 2012.
• Kaya, Mahmut. “İskender”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/555-557. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kiani, Muhammed Yusof. “Gorgân - Arkeoloji”. Encyclopædia Iranica, ts. Erişim 13 Ekim 2021. https://iranicaonline.org/articles/gorgan-iv.
• Kitapcı, Zekeriya. Türkler Nasıl Müslüman Oldu. Konya: Yedikubbe Yayınları, 1. Basım, 2004.
• Kurtuluş, Rıza. “Cürcân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/131-132. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Şehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/441-446. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Makdisî, Şemsüddin Ebû Abdillah M. b. Ahmed. Aḥsenü’t-teḳāsîm. Beyrut, 2002.
• Mehcurî, İsmail. Tarih-i Mâzenderân. Tahran: İntişarat-ı Tus, 1380.
• Mes‘ûdî, Ebu’l Hasan Ali b. Hüseyin. Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb. İstanbul: Selenge Yayınları, 2004.
• Naskali, Esko. “Sâsânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/174-176. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Taberistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/322-323. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Pourshariati, Parvaneh. Decline and Fall of The Sâsânîan Empire. New York: Published Tauris, 2008.
• Sehmî, Yusuf b. İbrahim. Târîḫu Cürcân. Haydarabad: Dairetül Maarifil Osmaniyye, 1950.
• Sipâhîzâde, Mehmet. Evzahu’l-mesâlik ilâ ma‘rifeti’l-büldân ve’l-memâlik. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2019.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir. Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. tahk. Muhammed Abdullatif el-Hatibî. (Mısır: al-Hussainiya Matbaası, 1275).
• Taneri, Aydın. “Gürgenç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/321-323. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Tosun, Serhat Pir. Antik Çağ’da Doğu-Batı Mücadelesi Kapsamında Roma-Part İlişkileri. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Vasmer, Richard. “Mâzenderân”. MEB İslam Ansiklopedisi. 7/420-426. İstanbul: MEB Yayınları, 1978.
• Ya‘kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. el-Büldân. Beyrut: Dar al-Kütüb al-İlmiyah, 2002.
• Yâkût, Şihâbüddin Ebî Abdillah Yâkût b. Abdillah el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdadî. Mü’cemü’l-büldân. Beyrut: Dârü’s-sâdir, 1977.
• Yaşaroğlu, Hasan. “Zeydîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/326-328. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yazıcı, Tahsin. “Cûzcân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/96-97. İstanbul: TDVYayınları, 1993.
• Yazıcı, Tahsin. “Deylem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/263-265. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yazıcı, Tahsin. “İspehbed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/176-177. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yazıcı, Tahsin. “Merzübân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/255-256. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Yiğit, İsmail. “Kuteybe b. Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/490-491. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Zanjāni, Habib-Allāh. “Gorgân iii. Population”. Encyclopædia Iranica, ts. Erişim 23 Eylül 2021. https://iranicaonline.org/articles/gorgan-iii