Safevi Dönemi Hükümdarlık Sembolü: Kızılbaş Tacı/Tac-ı Haydari

Yıl 2024, Sayı: 43, 119 - 134, 30.06.2024

Tuba Subaşı Adıbelli Mustafa Yıldırım

https://doi.org/10.31591/istem.1468669

Öz

Maddi kültürün, siyasi ve ideolojik aktarımın simgesi olan başlıklar/taçlar, ait olduğu medeniyet hakkında birçok ip uçları sunmaktadır. İran kültür sahası içinde, sanatsal verimliliğin en yüksek olduğu on altıncı yüzyıl Safevi dönemi; kreatif tekstil içerikleri özellikle özgünlük taşıyan başlıkları aracılığıyla, çağın sosyo-kültürel, sosyo-ekonomik, dini ve ideolojik özelliklerini yansıtması açısından önemli bir değere sahiptir. Çalışmamıza konu olan başlıkları; maddi yapı düzeni içerisinde sağladığı bilgi aktarımı, renk, doku, motif ve süsleme öğeleri ile tespit etmekteyiz. Bu makale, Safevi döneminde, siyasi ve dini anlamlarının yanı sıra sanatsal bir argüman olarak karşılaştığımız Kızılbaş Taç’ının yeri ve işlevini konu edinmiştir. Şeyh Haydar’ın bulunduğu dönem açısından radikal olduğu düşünülen bir karar ile Kızılbaş tacını Safevi tarikatının sembolü haline getirmesi ve Safevi hükümetine olan itaatin alameti farikası olarak kullanılması sürecini, tarihi kaynaklar ve görsel argümanlar incelenerek araştırma amaçlamaktadır. Çalışmamız, giriş, Kızılbaş taç’ının gelişimi, Tac Haydarinin şekli ve yapısı, Safevi Dönemi Tac-ı Haydari’nin kullanımı ve değerlendirme bölümlerinden oluşmaktadır. Araştırmamızda, 16.yy Safevi başlıkları ikonografik ve üslupsal açıdan tanımlanmaya çalışılmıştır. Topkapı Sarayı Müze Kütüphanesi arşivi, İran’da yapılan alan araştırması esnasında elde edilen görsel veriler, dijital ve basılı kaynaklar temin edilerek değerlendirilme yapılmıştır. Değerlendirme sonucunda bu başlıkların, dini kimliğin ve siyasi gücün simgesi olduğu, Safevi tarikatının siyasallaşma sürecinde bir dönüm noktası ayrıca en yüksek sınıf şerefesi olarak algılandığı, Safevi devri minyatürlerinde Tebriz saray üslubunu yansıtan önemli argüman olduğu ve bir yüzyıl kadar tarzını değiştirmeden sürdürdüğünü daha sonraki dönemlerde belirgin değişikliklere uğradığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Safevi Dönemi, Tebriz Okulu, Tekstil, Maddi Kültür, Kızılbaş Tacı

Etik Beyan

Bu makale, Ocak 2024’te Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Tuba Subaşı Adıbelli tarafından Prof. Dr. Mustafa Yıldırım danışmanlığında hazırlanan “Safevi Dönemi Tebriz Ekolü Minyatürlerinde Tekstil” başlıklı doktora tezinden üretilmiştir.

Destekleyen Kurum

Necmettin Erkan Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Koordinatörlüğü

Proje Numarası

221417001

Safavid Period Ruling Symbol: Kizilbash Crown/Taj-i Haydari

Öz

Clothing culture, which is the symbol of material culture, offers many clues about the civilization it belongs to. The titles of the clothing elements that are the subject of our study; We determine the information transfer within the material structure order with color, texture, motif and ornament elements.We can say that the time when artistic productivity was highest in the Iranian cultural field was the sixteenth century Safavid period. These period titles, which are unique, have an important place in terms of reflecting the socio-cultural and socio-economic characteristics of the age. This article deals with the place and function of the Kızılbaş Crown, which we encounter as an artistic argument in addition to its political and religious meanings during the Safavid period. It aims to research the process of Sheikh Haydar's radical decision to make the Qizilbash crown a symbol of the Safavid sect and to use it as a mark of obedience to the Safavid government, by examining historical sources and visual arguments. Our study consists of the introduction, the development of the Qizilbash crown, the shape and structure of the Taj Haydari, the use and evaluation of the Safavid Period Taj-ı Haydari. In our research, the 16th century Safavid titles were tried to be defined in terms of iconography and style. The archive of Topkapı Palace Museum Library was evaluated by obtaining the visual data obtained during the field research in Iran and the sources from digital and printed works. As a result of the evaluation, it was seen that these titles are a symbol of religious identity and political power, are perceived as a turning point in the process of politicization of the Safavid sect, as well as the highest class honor, are an important argument reflecting the Tabriz palace style in Safavid era miniatures, and have undergone significant changes in later periods, continuing their style unchanged for about a century.

Anahtar Kelimeler

Safavid Period, Tabriz School, Textile, Material Culture, Titles, Kızılbash Crown

Etik Beyan

This article is revised and produced from the PhD thesis entitled "Textile in Tabriz School Miniatures of the Safavid Period" by Tuba Subaşı Adıbelli in Necmettin Erbakan University Institute of Social Sciences in January 2024 under the supervision of Prof. Dr. Mustafa Yıldırım.

Proje Numarası

221417001

Kaynakça

• Abdi Beğ Şirâzî. Safeviler Tekmiletü’l Ahbâr( Başlangıçtan 1571’e Kadar Safevilerin Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2019.
• Ahmet Çaycı. Selçuklularda Eğemenlik Sembolleri. İstanbul: İz Yayıcılık, 2008.
• Anonim ( Neşreden, Asgar Muntezir Sahib). Alem--Ara-Yı Şah İsmail. Tahran, 1971.
• Ataullah Hasanî. “Bir Kavramın Tarihselliği: Ortaya Çıkışından Safevîler Dönemine Kadar Terk Tacı.” Safevîler ve Şah İsmail. ed. Namiq Musali Ahmet Taşğın, Ali Yaman. 97–115. İstanbul: Önsöz Yayıcılık, 2014.
• Behset Karaca. “Safevi Devletinin Ortaya Çıkışı ve II. Bayezid Dönemi Osmanlı-Safevi İlişkileri.” Türkler Ansiklopedisi, 2002.
• Çeviren George Rawlinson. The Histories of Herodotus. Moscow: Roman Roads Media, 2013.
• Engelbert Kaempfer. İran Seyahat Günlüğü. Tahran: Kharazmi Üniversty, 1944.
• Faruk Sümer. Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021.
• Filiz Çağman - Zeren Tanındı. Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri. İstanbul, 1979.
• Firdevsi çevirenler: Necati Lugal, Kenan Akyüz. Şehname. İstanbul: MEB Yayınevi, 1995.
• Gene. R.Garthwate. İran Tarihi( Pers İmparatorluğundan Günümüze). İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2011.
• Hossein Eshraghi. “Şeyh Safi’den Şah Safi’ye Saltanatın Tarihi.” Tahran: Tahrab Bilisel Yayınları, 1945. Tahrab Bilisel Yayınları.
• Javad Heyat. “Fars.” Türk Iye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 174–176, 1995.
• John Charden. Seyahat Kitabı. ed. Çeviren Mohammad Abbasi. Tahran: Amirkabir, C:4., 1918.
• Mambereh Michele (çeviren:Susan Tahmasabi). “Relazione Di Persia.” İsfahan: Isfahan Behta Resarch, 1973. Isfahan Behta Resarch.
• Metin Sözen- Uğur Tanyeli. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitapevi, 2010.
• Mousavi Fenderski ve Mirabutaleb. Tohfa Al-Alam. Tahran: Tahran Müze Kütüphanesi ve İslam Konseyi, 2018. Philosfi Nasrullah. “The Life of Shah Abbas I.” Tahran: Tahran Üniversitesi Yayınları, 1925. Tahran Üniversitesi Yayınları.
• Roger Savory. İran under the Safavids. Tahran: Cambridge University Press, 1980.
• Seyed Masoud Seyed Bankdar. “Safevi Dönemi Siyasi Gelişmelerinde Tac Qazlbash’ın Konumu ve Performansının İncelenmesi.” Shia Studies Quarterly Journal 14/56 (2015), 195–218.
• Tufan Gündüz. Kızılbaşlar Tarihi Tarih-i Kızılbaşan. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2019.
• Yadullah Shukri. “Safevi Düşünceleri.” Tahran: Farhang İran Vakfı Yayınları, 1931. Farhang İran Vakfı Yayınları. Yusuf Jamali, Mohammad Karim. History of Iran’s Developments in the Safevi Era. İsfahan: Azad Üniversitesi Najafabad Brance, 2015.
• “The Shahnamed of Shah Tahmasb.” Tahran: MATN Institute, The Iranian Academy of Arts, 2013. MATN Institute, The Iranian Academy of Arts.
• Worcester Katedrali kütüphanesi ve arşiv kataloğu https://worcestercathedrallibrary.wordpress.com/2020/01/18/delights-of-the-exotic-engelbert-kaempfer-travels-to-persia/erişim tarihi:12.06.2022
• https://islamansiklopedisi.org.tr/sah-ismailerişimtarihi:15.06.2023
• https://islamansiklopedisi.org.tr/abbas-i erişimtarihi:15.06.2023
• https://www.asriran.com/fa/news/erişimtarihi:12.06.2022
• https://www.christies.com/lot/lot-5556141/?intObjectID=5556141 erişimtarihi:12.06.2022
• https://www.bonhams.com/auction/22524/lot/306/shah-safi-i-of-persia-reg-1629-42-on-horseback-carrying-a-mace-north-india-18th19th-century/ erişimtarihi:12.06.2022