İslam Maden Sanatında İnsan Başlı Yazılar

Yıl 2024, Sayı: 43, 311 - 332, 30.06.2024

Erol Uğraşkan Sami Naddah

https://doi.org/10.31591/istem.1468872

Öz

Hüsn-i Hat, kitap sanatları dışında, mimari, maden, ahşap ve cam gibi muhtelif alanlarda kullanılmış ve geniş coğrafyaya yayılmış bir İslam sanatıdır. İslam Devletinin kuruluşunun ardından basılan ilk sikkelerde yer alan hüsn-i hat sanatı, daha sonra taslar, ibrikler, kâseler ve şamdanlar gibi birçok madenî eserde de tezyinî unsur olarak kullanılmıştır. İslam’ın çeşitli devirlerine ait olan ve özellikle arkeolojik kazılar neticesinde elde edilerek günümüzde müzelerde sergilenen madenî eserler, hüsn-i hat sanatının madenî eserler üzerindeki kullanım şekli ve çeşitliliği hakkında, bu sanatın uygulandığı diğer alanlara nazaran bazı farklılıklar içerdiğini göstermektedir.
Makalede, hüsn-i hat sanatının alışılmışın dışında madenî eserlerde kullanılan insan ve hayvan figürlerinin harflerin bünyesinde yer aldığı tespit edilmiş olup söz konusu yazıların metinleri ve hat çeşitleri incelenmiştir. “Canlı Yazılar” olarak adlandırılan ve az sayıda bulunan figürlü yazılarla, ağırlıklı olarak Selçuklu ve Eyyubî dönemlerinden kalma eserlerde karşılaşılmaktadır. Çalışmada, British Museum 1848,0805.2 envanter numaralı ibrik üzerinden, eser tanımlaması, hat analizi ve metin tespiti yapılmıştır. Ayrıca bu çalışmada, maden sanatının tarihçesi ve tekniklerinin yanı sıra, hüsn-i hat sanatının tezyini boyutuna da değinilirken, bu konular özelinde ciddi bir literatür taraması yapılmış ve temel kaynak niteliğindeki yayınlardan istifade edilmiştir. Bununla beraber çalışma, dünyanın çeşitli müzelerinden alınan örneklerin görselleriyle desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hüsn-i Hat, İbrik, insan Başlı Yazı, Maden Sanatı, Kûfî Hattı

Human-Headed Inscriptions in Islamic Metal Art:

Öz

Calligraphy, aside from book arts, is an Islamic art that has been utilized across various fields such as architecture, metalwork, woodwork, and glasswork, spreading widely across different geographical regions. Originating on the first coins minted after the establishment of the Islamic State, calligraphy later became a decorative element in numerous metal artifacts like trays, ewers, bowls, and candlesticks. Metal artifacts spanning various periods of Islam, especially those obtained through archaeological excavations and currently displayed in museums, indicate that the application of calligraphy on metal artifacts differs in certain aspects compared to its use in other domains of art.
In this article, it has been noted that human and animal figures, unusual for calligraphy, are integrated within the letters in metal artifacts, and the texts and calligraphic styles of these inscriptions have been examined. Referred to as "Living Scripts," these rare figural inscriptions are predominantly found in artifacts dating back to the Seljuk and Ayyubid periods. This study focuses on the analysis of an ewer with inventory number 1848,0805.2 from the British Museum, including artifact description, calligraphic analysis, and text determination. The history and techniques of metal art, as well as the decorative dimension of calligraphy, are discussed in this study too, drawing upon a thorough review of relevant literature and utilizing key publications as primary sources. Furthermore, this article is supplemented with visuals of examples gathered from various museums around the world.

Anahtar Kelimeler

Calligraphy, ewer, Human-headed In scriptions, Art of Metal working, kufic calligraphy

Kaynakça

• Akcil, Ata. “Mining History In Anatolia - Part 1” 1 (01 Ocak 2006), 90-92.
• Aktan, Hamza. “Maden”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/306-310. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Baltacıoğlu, İsmayıl Hakkı. Türklerde Yazı Sanatı. Ankara, 1958.
• Bodur, Fulya. Türk Maden Sanatı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 1987.
• Çeken, Muharrem. “Maden Sanatı”. ed. Ali Uzay Peker, Kenan Bilici. 543-552. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Ekrem, Erkin. “Eski Türkler’de Demircilik ve Bakırcılık”. Bilge 3/11 (1997), 6-9.
• Erginsoy, Ülker. İslam Maden Sanatının Gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978.
• Erginsoy, Ülker. “Maden Sanatı”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. 2/1138-1147. İstanbul: Yem Yayın, 1997.
• Eruz, Fulya. Konuşan Maden. İstanbul, 1993.
• İnal, Güner. Türk-İslam Maden Sanatı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1995.
• İnan, Ayşe Afet. Mustafa Kemal Atatürk’ün Karlsbad Hatıraları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Kayaoğlu, Gündağ. Türkiye’de Sanatın Bugünü ve Yarını. Ankara, 1985.
• Kerametli, Can. “Türk ve İslam Eserleri Müzesinde Erken İslam”. Türk Etnografya Dergisi 64 (Ocak 1974), 116-127.
• Özkafa, Fatih. “7.Uluslararası Türk Kültür Kongresi”. Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii. 2751-2772. Konya: Atatürk Kültür Merkezi, 2012.
• Özönder, Hasan. Dünden Bugüne Konya’nın Kültür Birikimi. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 1999.
• Rice, D.S. “The Wade Cup in the Cleveland Museum of Art. 39 pp.20 plates, 31 figs. Paris: Les Éditions du Chêne, 1955.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 19/3 (1957), 586-588.
• Schick, Irvin Cemil. “Script as Image in Cross-Cultural Perspective (300–1600 ce)”. Sign and Design. ed. Brigitte Miriam Bedos-Rezak, Jeffrey F. Hamburger. 173. Washington, 2016.
• Tekin, Oğuz. “Sikke”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/179-184. İstanbul, 2009.
• Yavuz, Güngör. “Türk Maden Sanatı ve Bir Selçuklu Şamdanı”. Arkitekt, 78-81.
• Yılmaz, Tarcan. “Mimar Sinan Dönemi Mimarlığı ve Sanatı”. 16. Yüzyıl Maden Sanatı. ed. Zeki Sönmez. İstanbul, 1988.
• Yücel, Erdem. Türk Maden Sanatı. “Antik-Dekor” 21 (1993), 110-114.