Modern Dönem Osmanlı Maliyesine Analitik Bir Bakış

Yıl 2018, Cilt: 68 Sayı: 1, 113 - 160, 27.06.2018

Yakup Akkuş

Öz

Bu makalenin amacı, 18. yüzyılın ikinci yarısından başlayıp imparatorluğun son yıllarına kadar uzanan dönem kapsamında, Osmanlı idaresinin maliye politikalarını ve malî performansını analiz etmektir. Makalede öncelikle, Osmanlı maliyesindeki kurumsal değişimin temel unsurlarından biri olan savaşları, malî krizlerin; krizleri de reformların takip ettiğine dikkat çekilmiştir. Çalışmanın çıkarımlarına göre; savaşların Osmanlı İmparatorluğu için hayli maliyetli ve malî performansın da düşük olmasının arkasında timar sistemi yer almıştır. Buna ek olarak müsadereler, olağanüstü savaş vergileri, tağşiş vb. gelir politikaları da malî alandaki gelişimi ve istikrarı engelleyen kurumlara dönüşmüştür. Öne sürülen diğer bir kurumsal kısıt, merkezî idarenin 20. yüzyılın başlarına kadar idarî-malî özerklik hakkı tanımadığı vilayetleri kendisine bağımlı kılmasıdır. Aynı zamanda kendisi de taşradaki malî ajanlarına ve mültezimlere bağımlı olan merkezî idare, etkin bir denetim ve yaptırım mekanizması oluşturamadığından vergi politikalarında istediği başarıyı elde edememiş ve vergiyi kişiselleştirememiştir. Kamu harcamaları, tüm dönem için çoğunlukla askerî ve idarî harcamalardan oluştuğundan; eğitim, sağlık, bayındırlık ve ulaştırma gibi sosyoekonomik harcama alanları geri planda kalmıştır. Devlet bütçeleri içerisinde önemli bir ağırlığa sahip olan iç ve dış borç ödemeleri, Osmanlı kamu maliyesini büyük çapta yıpratmıştır. İnceleme döneminde sürekli biçimde yaşanan bütçe açıkları, malî performansın düşüklüğünü resmetmektedir. Ayrıca dönem boyunca tercih edilen maliye politikaları, servetin küçük bir kesim elinde birikmesine yol açarak gelir dağılımını bozmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı kamu maliyesi, taşra maliyesi, kurumsal değişim

An Analytical View of Ottoman Public Finance in the Modern Era

Öz

The aim of this article is to analyze the Ottoman government’s fiscal policies and performance for the period from the second half of the 18th century to the last years of the Empire. First, it should be noted that numerous Ottoman fiscal crises followed the wars, and reforms followed the fiscal crises. According to this study’s inferences, the wars were one of the basic causes of institutional change in Ottoman finance. Various other institutional constraints, such as the timar system, also caused the wars to become costly for the Ottoman Empire, leading to fiscal underperformance. Besides that, revenue policies such as confiscations, war-time taxes, and coin debasements turned into institutions that prevented stability and development in the financial sector. Another institutional constraint was that the central authority did not grant administrative-fiscal autonomy to provincial administrations until the beginning of the 20th century. Also, the central government was not able to personalize taxes because it failed to create an effective monitoring and sanctioning mechanism. Socio-economic expenditures such as education, health, public works, and transportation took a back seat to other public expenditures such as military and administrative costs for the entire era. Domestic and foreign debt payments, which occupied a significant portion of state budgets, took a toll on Ottoman public finances. The ongoing budget deficits during this period dictated the low level of financial performance by the Ottoman government. In addition, fiscal policies throughout the period led to the accumulation of the wealth by a small fraction of citizens, which distorted income distribution.

Anahtar Kelimeler

Ottoman public finance, provincial finance, institutional change

Kaynakça

• Sayın, A. V. (1999). Tekâlif kavaidi (Osmanlı vergi sistemi). Ankara: Maliye Bakanlığı.
• Akar, Ş. K. (1998). 1876-1908 yılları bütçelerine göre II. Abdülhamid dönemi maliyesi. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Akar, Ş. K. (2001). Osmanlı devletinde kısa ve uzun vadeli iç borçlanmanın gelişimi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 51(2), 99–124.
• Akkuş, Y. (2017). Osmanlı maliyesi literatüründe ihmal edilmiş bir tartışma: tevzi‘ defterlerinden vergi-i mahsûsa’ya geçiş. Tarih Dergisi, 65, 29–61.
• Akkuş, Y. (2011). Osmanlı taşra maliyesinde reform: merkez-taşra arasındaki idarî-malî ilişkiler ve vilayet bütçeleri (1864-1913). (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Akyıldız, A. (2003). Para pul oldu: Osmanlı’da kâğıt para, maliye ve toplum. İstanbul: İletişim Yayınevi.
• Akyıldız, A. (1993). Tanzimat dönemi Osmanlı merkez teşkilatında reform, 1836-1856, İstanbul: Eren Yayınevi.
• Al, H. ve Akar, Ş. K. (2013). Galata borsası (1830-1873). İstanbul: Borsa İstanbul Yayını.
• Al, H. ve Akar, Ş. K. (2008). Uluslararası finans politik açısından 1860-61 Suriye bunalımı ve Mirés borçlanması. Tarih Dergisi, 45, 77–122.
• Al, H. (2007). Uluslararası sermaye ve Osmanlı maliyesi (1820-1875). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Aydın, S. (1993). Modernleşme ve milliyetçilik. Ankara: Gündoğan Yayınları.
• Bay, A. (2008). XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Trabzon eyaletinde tımar ve zeametlerin durumu. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 18, 39–55.
• Bayraktar, K. (2011). Makedonya sorunu ve uluslararası malî komisyon (1902-1909). Ankara: Birleşik Yayınevi.
• Bernholz, P. (2008). Government bankruptcy of balkan nations and their consequences for money and inflation before 1914: A comparative analysis. Bank of Greece Eurosystem, Working Paper, 74, 1–28.
• Blaisdell, D. C. (1979). Osmanlı imparatorluğu’nda avrupa malî denetimi. İstanbul: Doğu-Batı Yayınları.
• Bölükbaşı, Ö. F. (2013). XVIII. yüzyılın ikinci yarısında darphane-i âmire. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bölükbaşı, Ö. F. (2005). Tezyid-i vâridât ve tenkih-i masârifât II. Abdülhamid döneminde malî idare. İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Cezar, Y. (1986). Osmanlı maliyesinde bunalım ve değişim dönemi (XVIII. yy’dan Tanzimat’a malî tarih). İstanbul: Alan Yayınevi.
• Cezar, Y. (1985). Tanzimat’a doğru Osmanlı maliyesi. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi içinde (C. IV, s. 924–933). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cezar, Y. (1984). Tanzimat’ta malî durum. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 38(3–4), 291–342.
• Conte, G. (2014). Regaining control over finance: the Ottoman Empire at the eve of the World War I. Modern History of Russia, 3, 15–28.
• Conte, G., & Sabatini, G. (2014). The Ottoman external debt and its features under European financial control (1881-1914). The Journal of European Economic History, 43(3), 69–96.
• Çakır, C. (2001). Tanzimat dönemi Osmanlı maliyesi. İstanbul: Küre Yayınları.
• Çakır, B. (2006). Geleneksel dönem Osmanlı bütçe gelirleri. M. Genç & E. Özvar (Ed.), Osmanlı maliyesi: Kurumlar ve bütçeler içinde (s. 167–195). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Genç, M. ve Özvar, E. (Ed.). (2006). Osmanlı maliyesi: kurumlar ve bütçeler. C. 1-2, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Genç, M. (2000). İltizam. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. XXII, s. 154–158). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Genç, M. (1985). Osmanlı Devleti’nde iç gümrük rejimi. TCTA içinde (C. III s. 786–790). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Genç, M. (2006). Osmanlı maliyesinde mukataa kavramı. Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler içinde (s. 57–64). İstanbul, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Genç, M. (1995). Esham. Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi içinde (C. XI, s. 376–380). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Genç, M. (2003). Malikâne. Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi, içinde (C. XXVII, s. 516–518). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Güran, T. (2017). Resmî istatistiklere göre Osmanlı toplum ve ekonomisi (1.bs). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Güran, T. (2006). Ekonomik ve malî yönleriyle vakıflar: Süleymaniye ve Şehzade Süleyman paşa vakıfları. İstanbul: Kitabevi.
• Güran, T. (2003). Osmanlı malî istatistikleri: Bütçeler (1841-1918). Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Güran, T. (1989). Tanzimat döneminde Osmanlı maliyesi: Bütçeler ve hazine hesapları (1841-1861). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karaman, K. ve Pamuk, Ş. (2016). Osmanlı devleti ve Avrupa devletlerinde tağşişler ve nedenleri (1326-1844). ODTÜ Gelişme Dergisi, 43(1), 229–256.
• Karaoğlu, Ö. (2016). Osmanlı Devleti’nde servetin denetimine yönelik bir uygulama, müsadere, II. Mahmut dönemi (1808-1839). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Karataş, M. (2006). 18-19. Yüzyıllarda Osmanlı devletinde bazı müsadere uygulamaları. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 19, 219–237.
• Köprülü, F. (1942). Vakıf müessesesinin hukukî mahiyeti ve tarihî tekâmülü. Vakıflar Dergisi, 2, 1-35.
• Mutlu, A. (2009). Tanzimat’tan günümüze Türkiye’de vergileme zihniyetinin gelişimi. Ankara: Maliye Bakanlığı Yayınları.
• North, D. C. (1990). Institutions, institutional change and economic performance, Cambridge, UK: Cambridge University Press.
• Öner, E. (2005). Osmanlı imparatorluğu ve Cumhuriyet döneminde malî idare. Ankara: Maliye Bakanlığı Yayınları.
• Özdemir, B. (2010). Osmanlı devleti dış borçları. Ankara: Maliye Bakanlığı Yayınları.
• Özvar, E. (2006). Osmanlı devletinin bütçe harcamaları (1509-1788). Osmanlı maliyesi: Kurumlar ve bütçeler, C.1 içinde (s. 197–238). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Pakalın, M. Z. (1977). Maliye teşkilatı tarihi (1442-1930). Ankara: Maliye Bakanlığı Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2014). Türkiye’nin 200 yıllık iktisadi tarihi (2.bs). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2011). Osmanlı-Türkiye iktisadî tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2008). Osmanlı devletinin iç borçlanma kurumlarının evrimi, 1600-1850. Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları (2.bs) içinde (s. 133–146). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2006). Estimating economic growth in the middle east since 1820. The Journal of Economic History, 66(3), 809–828.
• Pamuk, Ş. (2005). Osmanlı ekonomisinde bağımlılık ve büyüme (1820-1913). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2004). Prices in the ottoman empire, 1469-1914. International Journal of Middle East Studies, 36, 451-468.
• Pamuk, Ş. (1995). En büyük tağşiş ve 1844 tarihli tashih-i sikke işlemi. Toplumsal Tarih, 13, 12–15.
• Pamuk, Ş. (2017). Data sources and series for ottoman and european state finances. Retrieved from http://www.ata.boun.edu.tr/faculty/sevketpamuk/JEH2010articledatabase
• Salzmann, A. (2011). Modern devleti yeniden düşünmek: Osmanlı ancien régime’i. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2016). Osmanlı mâlî tarihi (1.bs). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (1985). Gerileme dönemine girerken Osmanlı maliyesi. İstanbul: Dergâh Yayınevi.
• Terzi, A. (2000). Hazine-i hassa nezareti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Türkiye İstatistik Kurumu. (2009). İstatistik göstergeler, 1923-2008. Ankara: Yazar.
• Tural, E. (2009). Osmanlı imparatorluğu ve Avrupa’da devlet sistemi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları.
• Uzun, A. (2006). İstanbul’un iaşesinde devletin rolü: Ondalık ağnam uygulaması (1783-1857). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Vercan, N. (Der.). (2000). Osmanlı maliyesi hakkında İngiliz raporları (1861-1892). Ankara: Maliye Bakanlığı Yayınları.
• Yeniay, İ. H. (1964). Yeni Osmanlı borçları tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.