İllet Belirleme Yolların Faiz İlletin Anlaşılmasına Etkisi

Yıl 2024, Sayı: 1, 38 - 57, 31.12.2024

Zeynelabidin Hayat

Öz

Bu araştırma, fakihlerin faizin illetine ilişkin görüşlerini ele almayı ve bu görüşlerin temelci bir çalışmayla incelenmesini amaçlamakta olup, fakihlerin ulaştığı illetlere tümdengelim yöntemlerini uygulayarak, bu konuda tercihe şayan illete ulaşmayı hedeflemiş ve araştırma, ilk dönem, geç dönem ve hatta çağdaş fakihlerin faizin illetine ilişkin tüm görüşlerini çıkarsayarak ve bu görüşleri eleştirel bir şekilde analiz ederek tümevarımcı eleştirel analitik yöntemi benimsemiştir. Araştırma, fakihlerin faizin illetini tespit ederken izledikleri en muhtemel yolun tümdengelim olduğu sonucuna varmış ve fakihler tarafından zikredilen illetler araştırılıp ayrıştırıldığında, altı kategoride (Esnâfi Sitte) faizin tercihe şayan illetinin semen olduğu, diğer illetlere ise itiraz edildiği ve bunların uygun illetler olmadığı görülmüştür. Faizin illetini ele alan çok sayıda fıkhi çalışma olmasına rağmen, bu araştırma -bildiğim kadarıyla- konuyu tümevarımcı bir yaklaşımla ele alan ilk araştırmadır. Bildiğim kadarıyla bu çalışma, konuyla ilgili tercih edilen görüşe ulaşmak için fakihler tarafından belirlenen faiz illetini belirleme yöntemlerinin test eden temelci bir çalışmaya dayalı olarak konuyu ele alan ilk araştırmadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usulu, İslam İktisâdı, Faiz, İllet

أثر مسالك العلة في فهم علة الربا

Öz

يهدف هذا البحث إلى تناول آراء الفقهاء فيما يتعلق بعلة الربا ودراستها دراسة أصولية من خلال تطبيق مسالك استنباط العلة على العلل التي توصل إليها الفقهاء، وذلك بغية التوصل إلى العلة الراجحة في المسألة، وقد اعتمد البحث المنهج الاستقرائي التحليلي النقدي من خلال استقراء معظم آراء الفقهاء المتقدمين والمتأخرين بل والمعاصرين حول علة الربا، وتحليل هذه الآراء تحليلا أصوليا نقديا. وقد توصل البحث إلى أن الراجح في المسلك الذي توصل به الفقهاء إلى إثبات علة الربا هو الاستنباط، وعند القيام بسبر وتقسيم العلل التي ذكرها الفقهاء تبين أن الثمنية هي العلة المناسبة للربا في الأصناف الستة، أما العلل الأخرى فقد ورد عليها اعتراضات جعلت منها عللا غير مناسبة. وعلى الرغم من كثرة الدراسات الفقهية التي تناولت علة الربا إلا أن هذا البحث يعد - حسب علمي – أول بحث يتناول المسألة بناء على دراسة أصولية تعتمد تطبيق مسالك استنباط العلة على علل الربا التي استنبطها الفقهاء وصولا إلى الرأي الراجح في المسألة.

Anahtar Kelimeler

أصول الفقه, الاقتصاد الإسلامي, الربا, العلة

The Impact of The Methods of ‘İllah in Understanding The ‘İllah of Usury

Öz

This research aims to address the views of the jurists about the ‘illah of usury (Riba) and conducts a juristic study through the application of the methods of deriving the ’illah on the ’illahs found by the İslamic jurists, in order to reach the most correct ’illah in this matter. We have applied the inductive, analytical and critical method in this research, by extrapolating all the opinions of the early and late jurists, and even the contemporary scholars, about the ’illah of usury (Riba), in addition to evaluating these opinions in a juristic and critical analysis. The research concludesthat the most correct way in which the jurists reached the ’illah of usury is deduction (istinbāṭ), and when conducting an examination and division of the ’illahs mentioned by the jurists, it became clear that the thamaniyyah (currency attributes) is the appropriate ’illah of usury in the six categories, while the other ’illahs have confronted some valid objections which made them unsuitable to be accepted. Despite the large number of fiqh studies that dealt with the ’illah of usury, this research is - as far as I know - the first research that deals with the issue based on a juristic study that relies on the application of the methods of derivation of the ’illah on the ’illah of usury that were deduced by jurists to reach the most correct opinion on the matter at hand.

Anahtar Kelimeler

Usul al-fiqh, İslamic Economics, Riba, İlla

Kaynakça

• Abd b. Hamîd, el-Kissî veya el-Keşşî. el-Müsnedü’l-kebîr. thk. Mustafâ el-‘Adevî, Riyad: Dar Belensiye, 2. baskı, 2002.
• ‘Adevî, ‘Alî b. Ahmed. Haşiyetül-Adevi ala Kifayetut-Talibir-Rabbani li-Risaleti İbn Ebi Zeyd El-Kayravani. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed el-Bikâ’î. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1994.
• Ahmed B. Hanbel, Ebû Abdillah eş-Şeybânî, el-Müsned. thk. Şuayb Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Alkış, Alpaslan. " İslâm Hukukunda Faizin İlleti”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 16, Haziran 2018.
• Âmidî, Ebu’l-Hasan Seyfeddin. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Seyyid el-Cumeylî. Kahire: Daru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1404.
• ‘Avaz, Ahmed Safiyyü’d-Din. “Tasavvurün Cedidün li-Riba’l-Fadl”. Mecelletü’l-Va’î el-İslâmî, Kuveyt Vakıflar Bakanlığı 111, 1974.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Abdullah b. Abdi’l-Muhsin et-Türkî. Kahire: Merkez Hecer li’l-Buhûsi ve’d-Dirâsâti’l-‘Arâbiyyeti ve’l-İslâmiyye, 2011.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Mustafa el-Buğa. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 3. Basım, 1987.
• Büceyrimi, Süleymân b. Muhammed. Haşiyetül-Büceyrimi ala Şerhi-Hatib. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1995.
• Çeker, Orhan, Fıkıh Dersleri. Konya: Ensar Yayıncılık, 4.basım, 2005.
• Dihlevî, Şah veliyyullah. Ḥüccetullāhi’l-bâliġa. thk. es-Seyyid Sâbık. Beyrut: Darü’l-Cîl, 2005.
• Ebu Dâvud, es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavut-Muhammed Kâmil Karabellî. 7 Cilt. Kahire: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebu Zeyd, Abdullazim. Fikhü’l-Riba. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2004.
• Ensârî, Zekeriyyâ. el-Ġurerü’l-behiyye fî şerḥi’l-Behceti’l-Verdiyye. Kahire: el-Matba’atü’l-Meymeniyye, ts.
• Ferâ’, Ebû Ya’lâ. el-ʿUdde fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ahmed b. ‘Alî el-Mubârakî. y.y: 2 bask, 1990.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed et-Tûsî. El-Vasît fi’l-Mezhep. thk. Ahmed Hammûd İbrâhîm ve Muhammed Tâmir. Kahire: Darü’s-Salâm, 1417.
• Gazzâlî. Şifâʾü’l-ġalîl fî beyâni mesâʾili’t-taʿlîl. thk. Hamad el-Kubeysî. Bağdad: Matba’atü’l-İrşâd, 1971.
• Gül, Ali Rıza, Tarihi Bağlamı Çerçevesinde Kur’ân’da Faiz (Ribâ) Yasağı. Ankara: Avrasya Yayıncılık, 2006.
• Hayat. Zeynelabidin. Esnaf-ı Sitte Hadisi Bağlamında Faiz İlleti. Beyrut: Dârül-Muktebes, 2024.
• İbn ‘Arafe, Muhammed et-Tûnisî, el-Muhtasaru’l-Fıkhî. thk. Hafız Abdurrahman b. Muhammed Hayr. Dubai: Müessesetü Halef Ahmed el-Habtûr li’l-A‘mâli’l-Hayriyye, 1435/2014.
• İbn Bâbaveyh, Şeyh Sadûk. el-Mukni’ ve’l-Hidâye. Beyrut: Daru’l-Mahacceti’l-Beydâ’ ve daru’r-Rasûli’l-Akram, 1993.
• İbn Ebû Şeybe, Ebu Bekr. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemâl Yusuf Hût. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed ez-Zâhirî. el-Muhallâ bi’l-âsâr fî şerhi’l-mücellâ bi’l-ihtisâr. thk. Hâlid er-Ribât ve Ahmet Süleymân. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2016.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. İ‘Lâmü’l-muvakkıîn. thk. Tahâ Abdurra’ûf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyeti’l-Ezheriyye, 1968.
• İbn Ḳudâme, Muvaffaḳuddin. el-Muğnî fi fıḳhi’l-İmâm Aḥmed. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1405.
• İbn Ḳudâme, Muvaffaḳuddin. Ravżatü’n-nâẓır ve cünnetü’l-münâẓır fî uṣûli’l-fıḳh ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed. Beyrut: Müessatü’r-Rayyân. 2. baskı, 2002.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavut vd. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Ebu el-Fadl Cemâlü’d-Din el-İfrîkî. Lisanü’l-‘Arab. Beyrut: Dar Sâdır, 3.baskı, 1414.
• İbn Mâze, Ebu’l-Meâlî Burhanuddin. el-Muhîtu’l-Burhânî fi’l-Fıkhi’n-Nu’mânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik. thk. Zekeriyye ‘Umayrât. Beyrut: Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed el-Hafîd. Bidâyetü’l-müctehid. Kahire: Dârul’hadîs, 1425/2004.
• İbnü’l-Hümâm, Kemaleddin. Fetḥü’l-Ḳadîr. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Lehhâm, ‘Alâu’d-Din Ebu’l-Hasan el-Ba’lî. el-Muhtasar fi Usûli’l-Fıkıh. thk. Muhammed Mazhar Bakâ. Mekke: Cemi’atü’l-Melik Abdülaziz, ts.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. el-Baḥrü’z-zeḫḫâr el-câmiʿ li-meẕâhibi ʿulemâʾi’l-emṣâr. tsh. Abdullah b. Abdülkerim. Sana: Darü’l-Hikmeti’l-Yamâniyye, 1998.
• ‘Ilîş, Muhammed. Mineḥu’l-celîl ʿalâ Muḫtaṣari’ş-Şeyḫ Ḫalîl. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1989.
• İtfiyyiş, Muhammed b. Yûsuf. Şerhu kitabi’n-nîl ve şifâ’ü’l-‘âlîl. Oman: Daru’l-Fatih, 2. Basım, 1972.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1986.
• Kelvazânî, Mahfûz b. Ahmed. et-Temhîd fi Usûli’l-Fikih. thk. Mufîd Ebu ‘Amşâ ve Muhammed b. ‘Alî b. İbrahîm, Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-‘İlmî ve İhyâu’t-Turâsı İslâmî, 1985.
• Kınnavcî, Ebu't-Tayyib Sadîk b. Hasan b. Alî b. Lutfullah. er-Ravzatü’n-Nediyye Şerh ed-Dureri’l-Behiyye. thk. ‘Alî b. Hasan el-Halabî el-Eserî. Riyad: Dar İbnü’l-Kayyim, 2003.
• Komisyon. İslâm’da Faiz’in Yeri. İstanbul: Aktaş Yayınları, 2016.
• Kurtûbî, Ahmed b. Ömer. el-Müfhim şerḥu Ṣaḥîḥi Müslim. thk. Muhyiddin Dîb Müstû vd. Şam: Daru İbn Kesir, 1996.
• Mâlik, b. Enes. el-Muvattâ. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• Mâlik b. Enes. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Rivayet: Sahnûn b. Saîd et-Tenûhî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1994.
• Mâzerî, Ebû Abdillah el-Mâzerî el-Mâlikî. Şerhu’t-Telkîn. thk. Muhammed el-Muhtâr es-Selâmî. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2008.
• Merdâvî, Alâuddîn. el-İnsâf fî ma’rifeti’r-râcih mine’l-hilâf. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî – Abdulfettah Muhammed el-Hulû. Kahire: Hicr li't-Tıbâa’ ve'n-Neşr, 1415/1995.
• Mısrî, Refik Yunus. el-Câmi’ fi Usûli’l er-Ribâ. Şam: Darü’l-Kalem, 1991.
• Müslim, b. Haccâc. el-Câmiu’s-Sahîh. thk: Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Nefrâvî, Ahmed b. Ğanim. el-Fevakih'üd-Devanî alâ Risâleti Ebî Zeyd el-Kayravanî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1415/1995.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 2012.
• Nevevî, Muhyiddin. el-Mecmûʿ. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• Râfi’î, Abdülkerim el-Ḳazvînî. Fetḥu’l-Azîz Şerḥu’l-Vecîz. thk. Ali Muhammed Muavvad-Adil Ahmed Abdu’l-Mevcûd. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1417/1997.
• Recrâci, Ebü’l-Hasan Alî b. Sa’îd. Menahicüt-Tahsil ve Netâicı Letâifit-Te’vil. thk. Ebu’l-Fadl ed-Dimyâtî ve Ahmed b. Ali. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2017
• Ruvayyânî, Ebu’l-Mahâsin Abdu’l-Vâhid b. İsmâ’îl. Baḥru’l-Mezheb. thk. Târık es-Sayyid. Beyrut: Daru’l- Kütübi’l-’İlmiyye, 2009.
• Sâ’âtî, Abdurrahim Abdulhamit. “el-İlleh el-İktisâdiyye li-tehrimi en-nasî’a ve’l-fadl”. Mecelletü’l-İktisâdi’l-İslâmî li-Câmi’ati’l-Melik Abdülaziz 2, 2012.
• San’ânî, Abdürrezzâk. Musannef. thk. Merkezü’l-buhusi ve takniyetü’l-ma’lumât. Kahire: Dârü’t-ta’sîl, 2015.
• Sanhûrî, Abdurrazzâk. Masâdıru’l-hak. Beyrut: Darü İhya’i et-Turâsi el-‘Arâbî ve Mu’assetü’l-Tarîhi el-‘Arâbî, 1997.
• Sem’ânî, Mansûr b. Muhammed et-Temîmî. Kavâtı’ü’l-Edille fi’l-Usûl. thk. Muhammed Hasan eş-Şâf’î. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1999.
• Serahsî, Şemsüddin. el-Mebsût. thk. Ebu’l-Vafâ el-Afgânî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1993.
• Sübkî, Takiyyüddin ve Tâceddin. el-İbhâc fî şerḥi’l-Minhâc. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1404.
• Şafiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1410/1990.
• Şemmâhî, ‘Âmir b. Alî. el-‘Îdâh, Maskat: Kültür Bakanlığı, 5. Baskı, 2005.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. İrşâdü’l-fuḥûl ilâ taḥḳīḳi’l-ḥaḳ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Ahmed ‘İnâye. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1419/1999.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. es-Seylü’l-cerrârü’l-mütedeffiḳ ʿalâ ḥadâʾiḳi’l-Ezhâr. Beyrut: Daru İbn Hazm, ts.
• Şirbînî, Ḫatîb. Muġni’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1415/1994.
• Teftâzânî, Sa’dü’d-Din b. Ömer. Et-Telvîh ‘Alâ et-Tevzîh. Kahire: Mektebetü Subayh, ts.
• Thomas, Abdulkader. İnterest İn İslamic Economics. New York: Outledge, Francis e-Library, 2006.
• Tirmizî, Ebu İsa. el-Camiu’s-Sahih. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. 5 Cilt. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbî’l-Halebî, 2.basım, 1975.
• Tûfî, Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî. Şerḥu Muḫtaṣari’r-Ravża. thk. Abdullah b. Abdi’l-Muhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Zebîdî, Murtaza. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Bahadır. el-Bahrü’l-Muhît fi Usûli’l-Fıkıh. Kahire: Daru’l-Kutubî, 1994.
• Zerkeşî, Şemsuddin. Şerhu’z-Zerkeşî ala muhtasari’l-hırakî. thk. Abdulmun’im Halil İbrahim. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Zeylaî, Fahrüddin. Tebyînü’l-Hakâik şerhu Kenzi’d-Dekâik. Kahire: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1313.