Trabzon, Kaymaklı Monastery, Katholikon Wall Paintings

Yıl 2022, , 1731 - 1766, 30.09.2022

A. Nazlı Soykan

https://doi.org/10.15869/itobiad.1147719

Öz

Trabzon has hosted many ethnic groups for centuries, especially Greeks, Armenians and Muslims. The Byzantine Empire, which was disintegrated due to the Fourth Crusaders, established small principalities/empires in various regions. One of them is the Trabzon Greek Empire, which was founded in 1204. Especially from the establishment of the Trabzon Greek Empire in 1204 to its collapse in 1261, the construction activities in the region increased and the existing structures were repaired. In the structures of the reign of the Komnenos dynasty, it is seen that additions were made in different periods especially in the monasteries. The works of different masters in different time periods in the buildings enabled the local traditions of both Constantinople and the region to coexist. One of the structures where these effects are seen is the Kaymaklı Monastery. In the wall paintings of the Kaymaklı Monastery katholikon, Armenian traditions and Greek traditions were used together. There is no clear information about when and how the Armenians came to the region. It is known that in 1400, when Timur almost completely plundered Sebasteia, Armenians fled to Trabzon. After this date, it was seen that the Armenian population and settlement increased in Trabzon.
The subject of the study is the wall paintings of Kaymaklı Monastery Katholikon located on the eastern slopes of Mithra (Boztepe) Mountain, in Çukurçayır District, 3 km southwest of Trabzon. The church which has a basilica plan with a single nave, continued its function until the Lausanne Exchange in 1923, and was abandoned after this period due to forced migration. Studies on the monastery, which has an Armenian structure, are very limited. Studies on the wall paintings of the Katholikon are almost non-existent. In the studies on wall paintings, scene names and details have not been given, but wall paintings were generally mentioned. In this study, instrumental drawings of the wall paintings of the katholikon have been made for the first time, their iconography has been mentioned, and they have been evaluated comparatively with similar examples both inside and outside the region.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Kaymaklı, Monastery, Armenian, Byzantine, Wall Paintings

Trabzon, Kaymaklı Manastırı Katholikonu Duvar Resimleri

Öz

Trabzon yüzyıllar boyunca başta Rumlar, Ermeniler ve Müslümanlar olmak üzere birçok etnik gruba ev sahipliği yapmıştır. IV. Haçlı Seferi nedeniyle parçalanan Bizans İmparatorluğu çeşitli bölgelerde küçük beylikler/imparatorluklar kurmuştur. Bunlardan biri de 1204 yılında kurulan Trabzon Rum İmparatorluğu’dur. Özellikle 1204 yılında Trabzon Rum İmparatorluğu’nun kurulmasından 1261 yılında yıkılmasına kadar bölgedeki inşa faaliyetleri fazlalaşmış, var olan yapıların da onarımları sağlanmıştır. Komnenos sülalesinin başta olduğu bu dönem yapılarında, özellikle de manastırlarda farklı dönemlerde eklemeler yapıldığı görülmektedir. Yapılarda farklı zaman dilimlerinde farklı ustaların çalışmaları hem Konstantinopolis hem de bölgedeki yerel geleneklerin bir arada olmasına olanak sağlamıştır. Bu etkilerin görüldüğü yapılardan biri de Kaymaklı Manastırı’dır. Kaymaklı Manastırı katholikonu duvar resimlerinde Ermeni gelenekleriyle Rum gelenekleri birarada kullanılmıştır. Ermenilerin bölgeye hangi tarihte, nasıl geldiklerine dair net bir bilgi bulunmamaktadır. 1400 yılında Timur’un Sebasteia’yı neredeyse tamamen yağmalamasıyla Ermenilerin Trabzon’a kaçtığı bilinmektedir. Bu tarihten sonra da Trabzon’da Ermeni nüfusunun ve yapılaşmasının arttığı görülmeye başlanmıştır.
Çalışmanın konusu Trabzon’un 3 km güneybatısında, Çukurçayır Mahallesinde, Mithra (Boztepe) Dağı’nın doğu yamaçlarında yer alan Kaymaklı Manastırı Katholikonu duvar resimleridir. Tek nefli bazilikal planlı olan yapı 1923 yılında gerçekleşen Lozan Mübadelesi’ne kadar işlevini sürdürmüş, zorunlu göç sebebiyle bu dönemden sonra terk edilmiştir. Ermeni yapısı olan manastır hakkında yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır. Katholikonun duvar resimleriyle ilgili çalışmalar ise neredeyse yok denilecek kadar azdır. Duvar resimleriyle ilgili yapılan çalışmalarda sahne isim ve detayları verilmemiş, duvar resimlerinden genel olarak bahsedilmiştir. Bu çalışmada katholikonun duvar resimlerinin ilk defa aletli ölçülü çizimleri yapılmış, ikonografilerine değinilmiş ve hem bölge içinde hem de bölge dışındaki benzer örnekleriyle karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Kaymaklı, Manastır, Ermeni, Bizans, Duvar Resimleri

Kaynakça

• Artuç, N. (2008). 1915 Ermeni Olaylarına Farklı Bir Bakış, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 7(1), s.54-65.
• Avetisyan, A. (2019). ՄԵՂՐԻԻ ԱՆԱՊԱՍՏԱՆԱՑ ՎԱՆՔԻ ՈՐՄՆԱՆԿԱՐՆԵՐԸ, Լրաբեր հասարակական գիտությունների, p.125-151.
• Ballance, S. (1960). The Byzantine Church in Trebizond, Anatolian Studies, Vol 10, p. 141-175.
• Bijişkyan, P. M. (1998). Pontos Tarihi/Tarihin Horona Durduğu Yer Karadeniz. (Çev. Hrand D. Andreasyan). İstanbul: Chiviyazıları Yayınevi.
• Bostan, H. (2002). Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat. TTK: Ankara.
• Bordier, J. (1935). Relation d'un voyage en Orient, «Archeion Pontou», № 6., Athens.
• Bryer, A., Winfield, W. (2020). Karadeniz’in Ortaçağ Dönemi Eserleri ve Topoğrafyası, C. I, II. (çev. İsmail Köse). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Clavijo, R. G. De. (1993). Anadolu Orta Asya ve Timur. (Çev.Ömer Rıza Doğrul). İstanbul: Ses Yayınları.
• Çiçek, R. (2001). Trabzon’da Ermeni Nüfusu ve 1895 Ermeni Olayları. Tarih İncelemeleri Dergisi. Sayı 16 (1), s. 121-139.
• Gül, M. (2018). Ani Tigran Honents Kilisesi Duvar Resimleri. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Halaçoğlu, A. (2005). 1895 Trabzon Olayları ve Ermenilerin Yargılanması. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• İpek, N. (2021). Trabzon’da Ermeni Nüfusun Hareketliliği. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 31, s.11-40.
• Horuluoğlu, Ş. (1966). Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri. İstanbul: Sorun Yayınları.
• Karpuz, H. (1990). Trabzon. K.B.Y. Ankara
• Millet, G., Rice, T. D. (1936). Byzantine Painting at Trebizond. London: G. Allen & Unwin, Limited.
• Özen, H., Birlik, S. (2002). Tarihi Eserlerin Tescilleme Süreci ve Sonrası Sorunlar: Trabzon Kaymaklı Manastırı Örneği, Mimarlık Dergisi, Sayı 303, s.53-56.
• Rice, D. T. (1930). Notice on Some Religious Buildings in the City and Vilayet of Trebizond. Byzantion, Vol.5, p. 47, 79.
• Tepekaya, M. ve Çalık, R. (2005). Türk ve Alman Belgeleri Işığında Trabzon’da Ermeni Techirinin Uygulanması, Tarih İncelemeleri Dergisi, s.169-195, İzmir.
• Yiğit-Barut, F. (2014). Trabzon Kaymaklı Manastırı Kilise, Şapel ve Çan Kulesi Restorasyon Projesi. Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Ankara (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Yüksel, M. (2016). Suriye, Halep, Mısır, Zor ve Urfa Bölgelerinde Ermenilere Yönelik İskan Uygulamaları (1915-1917), Ermeni Araştırmaları, Sayı 54, s.71-114.
• Winfield, D., Wainwright, J. (1962). Byzantine Church from Pontos, Anatolian Studies, vol.12, pp. 131-161.