Aydınoğlu Havsa Hatun ve Türbesi

Yıl 2022, , 1767 - 1797, 30.09.2022

Bülent Nuri Kılavuz , Mutlu Adak

https://doi.org/10.15869/itobiad.1148340

Öz

Aydınoğulları, XIV. yüz yılda Batı Anadolu’da, Aydın ve İzmir coğrafyasında hâkimiyet kurmuş önemli Türk Beyliklerindendir. Aydınoğlu Mehmed Bey tarafından kurulan bu beylik Türk devlet geleneği ve kültürü içerisinde hâkim olduğu toprakların mamur olması ve gelişmesi için çalışmıştır. Anadolu’daki çağdaş diğer Türk beyliklerine oranla bu hanedan içerisinde hatunların yoğun imar faaliyetlerinde bulunması dikkat çekmektedir.
Havsa Hatun, Aydınoğlu Mehmed Bey’in beş oğlundan dördüncüsü Süleyman Şah’ın oğlu olan Yakup Bey’in kızıdır. Havsa Hatun, Aydınoğlularının bölgede ilk yerleştikleri, “Yenişehir” adında yerleşim yeri kurdukları, büyük atası Aydın Bey’in faaliyet gösterdiği ve türbesinin olduğu coğrafî bölgede yöneticilik yapmıştır. Arşiv kayıtlarından Havsa Hatun’un bu bölgede önemli vakıflar kurarak imar faaliyetlerinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde Kuyucak ilçesi sınırları içinde yer alan Havsa Hatun’un türbesi Karacasu ilçesi sınırları içinde kalan Aydın Bey Türbesi’nin yaklaşık 10 km kuzeyinde, Antiochia antik kenti kalıntılarının yaklaşık 1 km doğusundadır. Kare planlı, tek kubbeli bu türbede Havsa Hatun ve Atabey Mustafa Bey’in mezarları vardır. Mustafa Bey’in mezar taşında 1411 tarihinde Havsa Hatun’un mezar taşında da 1425 tarihinde vefat ettiği yazılıdır. Türbenin Mustafa Bey’in ölümünden sonra yapıldığı anlaşılmaktadır. Atabey Mustafa, Aydınoğlu hanedanından Ahmed Efendi’nin oğlu, Havsa Hatun’un yeğenidir. Atabey Mustafa’nın da vakıfları bulunmaktadır.
Havsa Hatun Türbesi ve mezar taşlarından oluşan maddi kalıntılar, arşiv kayıtları ve vakfiyeler başta olmak üzere bu konuda yapılan çeşitli çalışmalar incelenerek, Aydınoğulları ve Anadolu Türk tarihinin önemli karakterlerinden olan Havsa (Hafsa) Hatun’un hayatı aydınlatılmaya çalışılmış ve beylikler dönemi sanatına ve tarihine katkı sunmak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Aydınoğulları, Beylikler Dönemi, Havsa Hatun Türbesi, Kuyucak

Aydinoglu Havsa Hatun and Her Mausoleum

Öz

Aydinogullari is one of the substantial Turkish Beylik that have established dominance in Western Anatolia, which is the Aydin and Izmir regions, in the XIV. century. It is founded by Aydinoglu Mehmed Bey. Under Turkish state tradition and culture, this beylic worked for the development and thriving of the lands it dominated. Unlike the contemporaneous Turkish Beyliks in Anatolia, the zoning activities of the beylic were highly affected by women in the dynasty.
Havsa Hatun, one of the women of the Aydinoglu dynasty, is the daughter of Yakup Bey, the son of Suleyman Shah, the fourth son of Aydinoglu Mehmed Bey. Havsa Hatun's waqfs and works draw attention in archives and sources. Aydinogullari first settled in a region where they established a settlement which is called “Yenisehir.” Havsa Hatun was an administrator in that region and established important waqfs. Havsa Hatun is an exemplary person who works for the development of her ancestral lands. The burial of Havsa Hatun is within the borders of the Kuyucak district today. It is approximately 10 km north of Aydin Bey Tomb within the limits of the Karacasu district and almost 1 km east of the ruins of the ancient city of Antiochia. There are the graves of Havsa Hatun and Atabey Mustafa Bey in the square-planned, single-domed tomb. It is written on Mustafa Bey's tombstone in 1411 and on Havsa Hatun's tombstone in 1425 that she died. It is understood that the tomb was built after the death of Mustafa Bey. Atabey Mustafa is also one of the Aydınoğlu dynasty. His father's name is Ahmed Efendi. Atabey Mustafa also has foundations. He was noted for his philanthropic personality.
In this study, various sources, especially the material remains of Havsa Hatun Mausoleum and tombstones, archive records and waqf charters, were examined. And Havsa (Havsa) Hatun Hatun's life, one of the substantial characters of Aydinogullari and Anatolian Turkish history, was tried to be enlightened and aimed to contribute to the studies of the beyliks period history of art.

Anahtar Kelimeler

Aydinogullari, Beyliks Period, Havsa Hatun Mausoleum, Kuyucak

Kaynakça

• Acun, H. (1999). Manisa’da Türk Devri Yapıları. Ankara.
• Adak, M. (2022). İzmiroğlu Cüneyd Bey (Ö.1426): Hayatı Kişiliği ve Mücadeleleri. Tarih Araştırmaları Dergisi, 41(71): 246-275.
• Akçay, K. (1993). Türk Çadırlarının Evrim Süreci ve Mimari İle Etkileşimleri (İşlevler ve Bezemeler Açısından). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Akçe, S. (2021). Batı Anadolu Beyliklerinin Sosyal ve Siyasal Hayatında Kadınlar. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
• Akın, H. (1968). Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma. 2. bs., Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Arel Doğay, A. (1967). 14. Yüzyılda Anadolu Türkmen Beylikleri Mimarisi C.I. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü. İstanbul.
• Arık, M. O. (1967). Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri. Anadolu, XI: 57-100.
• Armağan, A. M. (2006). Asya’dan Anadolu’ya Türklerin Anı Defteri. Tire: Bilkar Matbaacılık.
• Armağan, A. M. (2009). Ege Tarihi Coğrafyası. Kemalpaşa: Özden Ofset Matbaacılık.
• Armağan, A. M. (2019). Tire Türbeleri. İzmir.
• Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler. Vakıflar Dergisi, II: 279-386.
• Barkan, Ö. L. (2020). İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri. Taştan, Y. K. (Haz.). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Baykara, T. (2013). Aydınoğullarının İlk Devirlerine Ait Mülahazalar. Ersan, M., Kanat, C. ve Şeker, M. (Haz.). Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Tarih Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu 2010 – I Aydınoğulları Tarihi Bildiriler (s. 33-41) içinde. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bayram, M. (2008). Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rûm. 3. bs., İstanbul: Nüve Kültür Merkezi Yay.
• Baysun, M. C. (1979). Musalla. MEB İslam Ansiklopedisi C. 8, İstanbul. 675-677.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). (1995). 166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530). Dizin ve Tıpkı Basım, Ankara.
• Bozkurt, N. (1993). Çadır. TDV İslam Ansiklopedisi C 8, İstanbul. 159-160.
• Bozkurt, N. (2006). Namazgah. TDV İslam Ansiklopedisi C. 32, İstanbul. 357-358.
• Budak, A. (2001). Yurdumuza Yerleşen Oğuz-Türkmen Boyları ve Bazı Yer Adlarımızın Anlamları. Tokat: Gazi Osman Paşa Üniversitesi Yay.
• Cihad, C. (2018). Türkistan’dan Anadolu’ya Türklerin Kullandığı Bir Çadırın Göçü: Emirdağ ve Diğer Yörelerde Topak Ev. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(18): 40-63.
• Çakmakoğlu Kuru, A. (2020). Türk Mimarisinde Çapraz “X” Motif ve İkonografisi, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (4): 2263-2285.
• Çandarlı Şahin, A. (2016). Türk Çadırı Üzerine. Tarihin Peşinde, 16: 25-39.
• Çaycı, A. ve Aytin, V. (2006). Denizli-Yatağandaki Mimari Eserler ve El Sanatları. Uluslararası Denizli Çevresi Ve Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler II (s. 181-195) içinde. Isparta.
• Çoruhlu, Y. (2007). Erken Devir Türk Sanatı. İstanbul.
• Dağdelen, M. (2016). Denizli Türk Dönemi Mezar Anıtları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Denizli.
• Daş, E. (2001). Aydınoğlu Mehmet Bey Türbesi. Birgi. (s. 115-123) içinde. Ankara.
• Deveci, A. (2017). Türkmen Kültüründe Çadır. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 10 (54): 433-452.
• Diez, E. (1979). Musalla. MEB İslam Ansiklopedisi. C. 8, İstanbul. 674-675.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanatı. İstanbul.
• Doğay, A. (1967). 14. Yüzyılda Anadolu Türkmen Beylikleri Mimarisi. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Duran, R. (2002). Türk Süsleme Sanatlarındaki Motif ve Kompozisyonların Kültürel Kaynakları: Mitler ve Destanlar Üzerine. S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8: 151-168.
• Duran, R. (2017). Motiflere Dönüşmüş Türk Damgaları - Geometrik Motiflere Farklı Bir Bakış. 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (25- 27 Ekim 2017) (s. 679-697) içinde. Antalya.
• Duran, R. ve Aslan, Y. (2019). Selçuklu Dönemi Konya Yapılarında Motifleşen Türk Damgaları. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 10: 107-126.
• Emecen, M. F. (2012). İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası. İstanbul: Timaş Yayınevi.
• Erdoğru, M. A. (1994). Karaman Vilâyeti Zaviyeleri. Tarih İncelemeleri Dergisi, 9 (1): 89–105.
• Erdoğru, M. A. (2000). Anadolu’da Ahiler ve Ahi Zaviyeleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 4 (2): 37-55.
• Erdoğru, M. A. (2016). Kanuni Sultan Süleyman Devri Aydın İli Evkaf Defteri (Metin Ve İnceleme). İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
• Ergün, R. (2018). Aydın’ı Aydınlatanlar. 2. bs., Aydın: Başkar Ofset.
• Eroğlu, Ö. (2022). Batı Anadolu'daki (Ege Bölgesi) Beylikler Ve Erken Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Van.
• Ersan, M. (1999). Aydınoğulları Ailesine Ait Vakıfların XV-XVI. Yüzyıllardaki Durumu. Acta Viennensia Ottomanica Akten Des Cıepo-Symposiums (Comité International Des Études Pré-Ottomanes) (s. 85-91) içinde. Viyana: Viyana Üniversitesi.
• Ersan, M. (2010). Türkiye Selçuklu Devleti’nin Dağılışı. Ankara: Birleşik Yayınevi.
• Ertuğrul, A. (2009). Anadolu Selçukluları Devrinde Yazılan Bir Kaynak: Niğdeli Kadı Ahmed’in El-Veled’üş-Şefik Ve’l-Hâfidü’l-Halîk’i C. I. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İzmir.
• Ertuğrul, S. K. (1995). Anadolu’da Aydınoğlu Dönemi Mimarisi. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Gökbel, A. ve Şölen, H. (1936). Aydın İli Tarihi. İstanbul: Ahmed İhsan Basımevi.
• Gömeç, S. Y. (2019). Eski Türklerde Barınak ve Şehir Hayatına Dair İzler. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 122 (240): 11-24.
• Görgünay K. N. (2001). Altaylar’dan Tunaboyu’na Türk Dünyası’nda Ortak Yanışlar (Motfiler). Ankara.
• Gümüşçü, O. (2019). Türk İskân Sistemi. İstanbul: Yeditepe Yay.
• Gündüz Küskü, S. (2019). Hanedan Kadınları: Anadolu Selçuklu Devleti ve Aydınoğlu Beyliği Zamanı. Göncü, H., Ersoy A. ve Akar Tanrıver, D. S. (Ed.), Smyrna/İzmir Kazı ve Araştırmaları III (s. 245-267) içinde. İstanbul: Ege Yayınları.
• Haykıran, R. K. (2018). Aydınoğulları Beyliğinin Hanedan Hazire ve Türbeleri. 1.Uluslararası Türk İslam Mezar Taşları Kongresi Bildirileri Kitabı (s. 326-329) içinde. Aydın.
• Https://Twitter.Com/Nurayblgl1/Status/1298978792791187457/Photo/1 (Erişim Tarihi: 18.07.2022) (Nuray Bilgili)
• İbn Battûta Tancî (2015). İbn Battûta Seyahatnâmesi. Aykut, A. S. (Çev.). 4. bs., İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İnalcık, H. (2010). Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları (1302-1481). Ankara: İSAM Yayınları.
• Kandemir. M. Y. (1997). Havsa. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 15. İstanbul. 119-120.
• Kaya, E. (2012). Ayasuluğ Bölgesinde Bulunan Beylikler Devri Mezar Taşları ve Kitabeleri. İstanbul.
• Kolay, İ. A. (1999). Batı Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri. Ankara.
• Konukçu, E. (2016). Aydın İli’nin Gelişiminde Aydın Bey. Erdoğru, M. A. ve Pfeiffer Taş, Ş. (Ed.), Tire Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri C. 2 (s. 109-118) içinde. İstanbul: Tire Belediyesi Yayınları.
• Konukçu, E. (2018). Aydınoğlu Süleyman Şah (Ö.1350). Sanus, M. ve Özçelik, A. (Ed.). Uluslararası Küçük Menderes Araştırmaları ve Tire Tarihi Sempozyumu Bildirileri C.1 (s. 95-103) içinde, Ankara: Tire Belediyesi Yayınları.
• Kuru, A. Ç. (2020). Türk Mimarisinde Çapraz “X” Motif ve İkonografisi. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(4): 2263-2285.
• Kürüm, M. ve Özkan, M. K. (2014). Aydın’daki Türk Dönemi Eserleri. Aydın İl Tarihi (s. 255-315) içinde. Ankara: Aydın Valiliği.
• Ocak, A. Y. ve Faroqhı, S. (1986). Zaviye. MEB İslam Ansiklopedisi, C. XIII. İstanbul. 468-476.
• Öney, G. (1981). İran ve Anadolu Selçuklu Türbelerinin Mukayesesi. Yıllık Araştırmalar Dergisi, III: 41–66.
• Önkal, H. (1991). Tire Türbeleri. Ankara.
• Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Ankara Kültür Merkezi Yay.
• Önkal, H. (2009). Türkiye’de Türbe Mimarisi Araştırmaları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7 (14): 125-139.
• Önkal, H. (2013). Aydınoğlu Mehmet Bey Türbesi Hakkında Bazı Düşünceler. Ersan, M., Kanat, C. ve Şeker, M. (Haz.), Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Tarih Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu 2010 – I Aydınoğulları Tarihi Bildiriler (s. 203-216) içinde. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Önkal, H. (2020). Beylikler Devri Bey Türbeleri. İstanbul.
• Önkal, H. (2021). İshak Çelebi Türbesi ve Mescid-Türbe İlişkisi Üzerine Düşünceler. Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri ve Tarih, Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu-IV Saruhanoğulları Beyliği Bildiriler (s. 251-272) içinde. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Öztürk, R. (2017). “Eb” İdeogramının Mimaride Kullanılması ve Beyşehir Eşrefoğlu Camisi Örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6 (3): 1293-1305.
• Pektaş, K. (2010). Denizli - İlbadı Mezarlığı’ndaki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mezar Taşları Üzerine. XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları (s. 545-551) içinde. Denizli.
• Pektaş, K. (2019). Denizli’de Türk Varlığını Kadim Tarihi İlbadı Mezarlığı-I. Denizli.
• Söner, R. H. (2017). Antiokheia Ad Maeandrum Antik Kenti. Humanitas, 5(9): 139-153.
• Sönmez, E. (2017). 571 Numaralı Evkaf Defterine Göre Aydın Vakıfları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ordu.
• Sözen, M. (1968). Anadolu’da Eyvan Tipi Türbeler. Anadolu Sanatı Araştırmaları I (s. 167-219) içinde. İstanbul.
• Şeker, M. (2013). Aydınoğullarının Kültür Hayatı ve Türkçeciliği. Ersan, M., Kanat, C. ve Şeker, M. (Haz.), Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Tarih Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu 2010 – I Aydınoğulları Tarihi Bildiriler (s. 363-381) içinde. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Taneri, A. (2021). Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı (Menâkıbü’l-Arifîn’in Değerlendirilmesi) Erdoğru, M. A. (Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Tiryaki, Y. (2006). Namazgah. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 32. İstanbul. 359-360.
• Tuncer, O. C. (1986). Anadolu Kümbetleri C.I. Selçuklu Dönemi. Ankara 1986.
• Tuncer, O. C. (1991). Anadolu Kümbetleri C.II. Beylikler ve Osmanlı Dönemi. Ankara 1991.
• Uluçay, M. Ç. (1985). Padişahların Kadınları ve Kızları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Uysal, A. O. (2006). Germiyanoğulları Beyliğinin Mimari Eserleri. Ankara.
• Üçok, B. (2020). İslam Devletlerinde Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar. İstanbul: Kırmızı Kedi Yay.
• Ünal, R. H. (2018). Beçin Kazılarının 15 Yılı (s. 205-242) içinde. Muğla.
• Vryonis Jr. S. (2020). Küçük Asya’da Orta Çağ Helenizminin Çöküşü Ve 11. Yüzyıldan Başlayarak 15. Yüzyıla Kadar İslamlaşma Süreci. Erman, İ. (Çev.). İstanbul: Kalkedon Yay.
• Waines, D. (2012). İbn Battûta’nın Destansı Seyahati. Kılıç, E. (Çev.). İstanbul: Alfa Yay.
• Wensinck, A. J. (1979. Musalla. MEB İslam Ansiklopedisi C. 8. İstanbul. 673-674.
• Wittek, Paul. (1999). Menteşe Beyliği. Gökyay, O.Ş. (Çev.). 3. bs., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Yiğit, İ. (2013). XVI. Yüzyıl Türkiyesi’nde Ahi Adlı Zaviyelerin Dağılışı. Journal Of Turkish Studies, 8 (5): 959-973.
• Yinanç, M. H. (1929). Düsturnamei Enverî. İstanbul: Evkaf Matbaası.