Yesevî Dervişi Hazînî’nin Âyetleri Anlama Yöntemi: Cevâhirü’l-Ebrâr’ın Kur’ânî Referansları Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2016, Cilt: 5 Sayı: 8, 2517 - 2540, 25.12.2016

Şükrü Maden

https://doi.org/10.15869/itobiad.281496

Öz

Hoca Ahmed Yesevî, düşünce sistemi ve
sûfî yaşam tarzıyla Türkler arasında İslâm’ın yayılmasına önemli ölçüde hizmet
etmiş bir mutasavvıftır. Ahmed Yesevî’nin âlim bir mutasavvıf olarak
Yeseviyye’nin tasavvuf anlayışını Kur’an ve Sünnet üzerine kurması bunda etkili
olmuştur. Kendisinden sonra gelen Yesevî dervişleri de eserlerinde tasavvufî
meseleleri dinî naslara dayandırmışlardır. Bunlardan biri olan Ahmed b. Mahmûd
Hazînî (ö. 1002/1593’ten sonra) Ahmed Yesevî’nin hayatı ve Yesevîlikle ilgili
literatürün en önemlilerinden olan Cevâhirü’l-Ebrâr
min Emvâci’l-Bihâr adlı eserinde çok sayıda âyete atıfta bulunmaktadır.
Genel itibariyle Yeseviyye tarikatının ve Hazînî’nin tasavvufî düşüncesinin
Kur’an zemininde geliştiğini göstermesi açısından Cevâhirü’l-Ebrâr’daki bu iktibaslar önemlidir. Bu çalışma ile Hazînî’nin
hangi tasavvufî esasları hangi âyetlere dayandırdığı, âyetleri anlama yöntemi,
siyaka dikkat edip etmediği ve âyetleri anlayış tarzının genel tefsir
literatürü ve özellikle de işârî tefsir anlayışı içinde nerede durduğu gibi
hususların açığa çıkarılması amaçlanmaktadır. Ziea Hazînî eserinde bir takım
tasavvufî konu, kavram ve esası âyetlerin beyânî ve işarî yorumlarına
dayandırmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Yesevî, Hazînî, Kur’an, Cevâhirü’l-Ebrâr, Tasavvuf, İşârî, Analoji

Understanding Method of Ayah by Yesevî Dervish Hazînî: An Analaysing About Quran References of Cevâhirü’l-Ebrâr

Öz

Hodja Ahmed Yesevî with Sufi life style and idea
system served to spread Islam substantially and accepted in Turks. Ahmed Yesevî
was influential due to his Sufism culture based on Quran and Sunnah.  After him it was seem that dervishes based
Sufism topics to religious texts. Important one of pieces that Cevâhirü’l-Ebrâr min Emvâci’l-Bihâr written
by Ahmed b. Mahmûd Hazînî. Hazînî referred to many Quran Ayah in his piece.
In generally Cevâhirü’l-Ebrâr is very
important due to the fact that Yesevî Tariqa and Sufism of Hazînî based on
the Quran. In this study, each of referred to Quran ayah will be examined in
terms of Hazînî’s Sufism foundations from which Quran ayah and method of
understanding ayah and style of understanding ayah in general tafsir literature
and finally in particular where Hazînî stands in understanding of
Isar tafsir.                           

Anahtar Kelimeler

Yesevî, Hazînî, Quran, Cevâhirü’l-Ebrâr, Sufism, Ishari, Analogy.

Kaynakça

• Âlûsî, Şehâbeddin es-Seyyid el-Bağdâdî, Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• Ateş, Süleyman, İşârî Tefsîr Okulu, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Atmaca, Veli, “Hadisleri Bakımından Cevahiru’l-Ebrar min Emvaci’l-Bihar (Yesevi Menakıbnamesi) Üzerine Bir İnceleme”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi XI/2, (2002): 327-344.
• Ay, Mahmut, “İşari Tefsirde İtibar/Analoji Yöntemi”, Dini ve Felsefi Metinler: Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama, (ed.) Bayram Ali Çetinkaya, İstanbul, 2012, c. II, s. 727-750.
• Azamat, Nihat, “Cevâhirü’l-Ebrâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993, c. VII, s. 432.
• Baltacı, Burhan, “Müdâyene Âyeti Tefsiri (Bakara 2/282)”, Yüksek Lisans Tezi, M. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1998.
• Beyzâvî, el-Kâdî Nâsıruddin Ebû Sa‘îd Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Tefsîrü’l-Beyzâvî: Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, İstanbul: Dersaadet, ts.
• Birışık, Abdülhamit, “Tefsir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011, c. XL, s. 281-290.
• Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l-Beyân, Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Cebecioğlu, Ethem, “Hoca Ahmed Yesevi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39, (1993): 87-132.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, Ahkâmü’l-Kur’ân, (thk.) Abdüsselâm Muhammed Ali Şâhin, Beyrut: Dârü’l-Kütibi’l-İlmiyye, ts.
• Çalışkan, İsmail, “Ahmed Yesevî Düşüncesinde Kur’an’ın Yeri -Bir Gönül Erinin Mısralarına ‘Ruh Veren’ Ayetler-“, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması 26-28 Mayıs 2014, Eskişehir: Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB), 2013, s. 415-428.
• Demirci, Muhsin, Nas Olgu İlişkisi Bağlamında Kur’an’da Sosyal Gerçeklik, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2008.
• Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî el-Hanefî, Tefsîru Ebi’s-Su‘ûd: İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, nşr. Abdülkâdir Ahmed Atâ, Riyad: Mektebetü’r-Riyadi’l-Hadîsiyye, ts.
• Eraslan, Kemal, “Ahmed Yesevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989, c. II, s. 159-161.
• ………., "Yesevi'nin Fakr-name'si", İstanbul Üniv. Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1977, c. XXll, s. 45-120.
• Eraydın, Selçuk, “Çile”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993, c. VIII, s. 315-316.
• Erkaya, Muhammed Esad, “Kur’ân Kaynaklı Tasavvuf Kavramları” Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Fahreddin er-Râzî, et-Tefsîrü’l-Kebîr: Mefâtîhu’l-Gayb, Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1433/2012.
• Hazînî, Cevâhirü’l-Ebrâr min Emvâc-i Bihâr: İyilerin Dalgalı Denizlerinden Çıkardığı İnciler, (haz.) Cihan Okuyucu, Mücahit Kaçar, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2014.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed, el-Bahru’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, Kahire, y.y., 1419/1999.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed, et-Teshîl li-Ulûmi’t-Tenzîl, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1976.
• Kunt, İbrahim, “Sultan Ahmed Hazînî’nin Hayatı ve Eserleri”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi V/13, (2004): 265-288.
• ………., “Hazini ve Divanı (İnceleme-Metin)”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, (haz.) Ali Özek v.dğr., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’âni’l-Kerîm, (thk.) Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi, (haz.) Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh, 2003.
• ……….., Letâifü’l-İşârât, Kahire: el-Hey‘etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 2000.
• Mahmudova, Samire, “Hazini’nin ‘Menba’u’l-Ebhar fi Riyazi’l-Ebrar’ Adlı Eserinin Tahkik Neşir ve Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, İstanbul: Dârü’l-Mîzân, 2005.
• Nadirhan, Hasan, “Hazînî (ö. 1002-1593-4)’nin Menba‘u’l-Ebhâr fî Riyâzi’l-Ebrâr Adlı Eseri”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi III/7, (2001): 243-248.
• Nesefî, Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1421/2000.
• Öngören, Reşad, “Tasavvuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011, c. XL, s. 119-126.
• Refiu’ddin, Seyfuddin ve Hasan Nadirhan, “Hazînî’nin ‘Câmiu’l-Mürşidîn’ Adlı Eseri Hakkında” Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi V/12, (2004): 159-166.
• Şeyhzâde, Muhyiddin Mehmed b. Mustafa el-Kocevî, Hâşiyetü Muhyiddin Şeyhzâde alâ Tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî, (nşr.) Muhammed Abdülkâdir Şahin, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Kahire: Dârü’l-Hâdîs, 1431/2010.
• Tosun, Necdet, “Yeseviyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013, c. XLIII, s. 487.
• Uludağ, Süleyman, “İşârî Tefsir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001, c. XXIII, s. 424-428.
• ………., “Kerâmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002, c. XXV, s. 265-268.
• ………. ve Selçuk Eraydın, “Erbaîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995, c. XI, s. 270-271.
• Yesevî, Ahmed, Dîvân-ı Hikmet, (haz.) Hayati Bice, edit. Mustafa Tatcı, Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2016.
• Yıldırım, Ahmet, Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
• Yılmaz, Hasan Kamil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim es-Serî, Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbüh, Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2003.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Muhammed b. Ömer Muhammed, Tefsîrü’l-Keşşâf an Hakâikı’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvil fi Vücûhi’t-Te’vîl, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1424/2003.
• Zerkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilü’l-İrfân, Kahire: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, ts.