İstanbul’da Kamusal Alanda Sergilenmiş Enstalasyonlara İlişkin Envanter Çalışması (1990-2015)

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 8, 38 - 72, 29.12.2017

Saliha Nesli Gül Durukan , Tuğba Renkçi Taştan , Emine Önel Kurt

Öz

Türkiye’de
1980’lerden günümüze çağdaş sanat ortamında enstalasyon özellikle dünya
kültür-sanat başkentleri arasında yer alan İstanbul’da yaygın bir şekilde
uygulanmaktadır. Enstalasyonların geçiciliği ve belgelenme eksiklikleri göz
önüne alınarak kamusal alanda sergilenmiş enstalasyonlara yönelik bir inceleme
ve envanter çalışmasına dayanan kapsamlı bir araştırma projesi yapılmıştır. Bu
makale, İstanbul’da kamusal alanda sergilenmiş enstalasyonlara ilişkin
araştırma ve envanter çalışması sonuçlarını ortaya koyar. Araştırma, 1990-2015
tarihleri arasında İstanbul’da uygulanmış enstalasyonların tespit edilmesini
amaçlamaktadır. Ardından bu konuya dair yapıtlar bir araya getirilerek,
bunların kavramsal içeriği ve hangi bağlamlar üzerinden ortaya konduğu değerlendirilmiştir.
Basılı kaynaklarda hem künye hem de içerik bilgisi bulunan, yazılı sanat
tarihinde yer alan enstalasyonlar tablolar halinde araştırmada sunulmuştur. Bu
kapsamda elde edilen veriler doğrultusunda 1990 sonrasında İstanbul’da kamuya
mal olmuş mekânlarda sergilenmiş enstalasyonlar, belli bir envanter yöntemiyle
düzenlenerek ve konuya ilişkin veriler üzerinde değerlendirmeler yapılarak
sonuçlandırılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Kamusal Alan, Çağdaş Sanat, Enstalasyon, Sergileme, İstanbul

Inventory Study On The Exhibited Installatıons On Public Sphere In Istanbul (1990-2015)

Öz

Installation
in contemporary art scene from 1980 up to now in Turkey is widely practiced
especially in Istanbul, which is one of the world's capitals of culture and
art. Considering the temporaryity and lack of documentation of installations,
this study presents an examination and inventory study of the exhibited
installations on public sphere. This article aims to reveal the results of the
inventory study on the installation exhibited in public sphere in Istanbul
between 1990 and 2015. Then, the works on this subject were brought together
and assessed in terms of their conceptual content. The installations in the written art
history, both in print and in content, have been presented on inventory charts. In accordance with
the obtained data in this context, exhibited installations in public spaces in
Istanbul after 1990 were concluded by arranging them with a certain inventory
method and evaluating the data related to the topic. 

Anahtar Kelimeler

Public Sphere, Contemporary Art, Installation, Exhibiting, Istanbul

Kaynakça

• Akay, Ali. “Ali Akay 6 Kasım 2006.” Çağdaş Sanat Konuşmaları 3: 90’lı Yıllarda Türkiye’de Çağdaş Sanat. Ed. Levent Çalıkoğlu. İstanbul: YKY Yayınları, 2008. 17-48.
• Aksoy, Asu. “Giriş.” Olasılıklar, Duruşlar, Müzakere, güncel sanatta kamusal alan tartışmaları. Ed. Pelin Tan, ve Sezgin Boynik. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007. 11-13.
• Altındere, Halil, ve Süreyya Evren, ed. User’s Manual: Contemporary Art In Turkey 1975-2015. Bölüm 2: Sanatçılar. İstanbul: Revolver Yayınevi, 2015.
• Araslı, Özge Yardım. 1987-2001 Yılları Arasında Düzenlenen Uluslararası İstanbul Bienalleri’ne Katılan Türk Sanatçılar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Ayözcan, Betül Atalar. Sanatta Mekânın Deneyimlenmesi: Yerleştirme (Enstalasyon) Çalışmaları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstütüsü, 2006.
• Bishop, Claire. Installation Art: A Critical History. Londra: Tate Publishing, 2005.
• Erdemci, Fulya. “Büyüyü Bozmak, Yeniden-Yön Vermek.” Modern ve Ötesi 1950-2000. Ed. Santralistanbul. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008. 255-305.
• Erenus, Özlem Kalkan Marcel Duchamp. İstanbul: Tekhne Yayınları, 2014.
• Fineberg, Jonathan. 1940’dan Günümüze Sanat Varlık Stratejileri. Çev. Simber Atay-Eskier ve Göral Erinç Yılmaz. İzmir: Karakalem Kitabevi Yayınları, 2014.
• Germaner, Semra. “Türk Sanatının Modernleşme Süreci.” Modern Ve Ötesi 1950-2000, Ed. Santralistanbul. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008. 1-19.
• Habermas, Jürgen. The Structural Transformation Of The Public Sphere. Cambridge: MIT Press, 1991.
• Hanru, Hou. “Sanatçı Konuşmaları ve Paneller.” Kamusal Alan ve Güncel Sanat: The Public Turn in Contemporary Art. Ed. Asu Aksoy, ve Eylem Ertürk. Santral İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007. 39-44.
• İKSV. Hoffmann, Jens, ve Pedrosa Adriano, ed. İstanbul’u Hatırlamak / Remembering Istanbul. İstanbul Kültür Sanat Vakfı Yayınları, İstanbul, 2011.
• Locker, Pam. İç Mekân Tasarımında Stand Tasarımı Ve Sergileme. İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2013.
• Özayten, Nilgün. Mütevazi Bir Miras. İstanbul: SALT, 2013.
• Öztürk, Rana. “Sarkis.” Seksenlerde Türkiye’de Çağdaş Sanat: Yeni Açılımlar. Ed. İpek Duben, ve Esra Yıldız. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008. 52-73.
• Papila, Aytül. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Batılılaşma Döneminde Resim Sanatının Ortaya Çıkışı Ve Osmanlı Kimliğinin Resimsel Anlatımı.” Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat ve Tasarım Dergisi 1, (2008): 117-134.
• Pelvanoğlu, Burcu. 1980 Sonrası Türkiye’de Sanat: Dönüşümler. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Renda, Günsel. “Osmanlılarda Heykel.” Sanat Dünyamız 82. Kış (2002): 139-144.
• Sarıoğlu, Selen. Gülsün Karamustafa: Sanatçı Kişiliği ve Yapıtları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Sheıkh, Simon. “Kamusal Alanın Yeri Ne mi? Ya da Parçalardan Oluşan Dünya.” Olasılıklar, Duruşlar, Müzakere, güncel sanatta kamusal alan tartışmaları. Ed. Pelin Tan, ve Sezgin Boynik. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007. 23-29.
• Sönmez, Necmi. “1976-1986 Farklı Eğilimlerin Eşzamanlılığı Maçka Sanat Galerisi’nin İlk On Yılı.” Görünmeyene Bakmak: Maçka Sanat Galerisi’nin 40 Yılı. Ed. Maçka Sanat Galerisi (MSG), İstanbul: Sel Yayıncılık, 2010. 51-59.
• Tan, Pelin, ve Sezgin Boynik. “Derleyenin Notu.” Olasılıklar, Duruşlar, Müzakere, güncel sanatta kamusal alan tartışmaları. Ed. Pelin Tan, ve Sezgin Boynik. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007. 15-17.
• Tanju, Bülent. “Kamusal Alan /Kamusal Mekân.” Arredamento Mimarlık 2. 2007: 49-51.
• Tanyeli, Uğur. “Kamusal Mekân- Özel Mekan: Türkiye’de Bir Kavram Çiftini İcadı.” 9. İstanbul Bienali Kitabı. Ed. Deniz Ünsal, İstanbul: İKSV, 2005. 199-201.
• Taktak, Yusuf. Yusuf Taktak ile Söyleşi. 13.02.2016. Röportör: Tuğba Renkçi Taştan, İstanbul.
• Uluoğlu, Belkıs. “Kamusal Alan Görünümleri”, Arredamento Mimarlık, Tasarım Kültür Dergisi 2. 2007: 52-55.
• Yeşilkaya, Neşe G. “Osmanlı’da ve Cumhuriyet’te Anıt-Heykeller ve Kentsel Mekân”, Sanat Dünyamız 82. Kış 2002: 147-153.
• Yıldız, Esra. “Giriş.” Seksenlerde Türkiye’de Çağdaş Sanat: Yeni Açılımlar. Ed. İpek Duben, ve Esra Yıldız. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008. 12-35.
• Yılmaz, Ayşe Nahide. “Türk Heykelinde Bir Öncü Sanatçı: Füsun Onur.” Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat ve Tasarımı Dergisi 2, (2008): 203.221.
• İnternet Kaynakça
• Hauser and Wirth. Allan Kaprow. https://www.hauserwirth.com/exhibitions/50/allan-kaprow/view/. Web. 19.09.2017.
• Pelvanoğlu, Burcu. http://www.sanalmuze.org/paneller/ssd/burcu_pelvanoglu_2.htm. Web. 11.10.2017.
• Saygı, Sevil. “Kamusal Alanda Sözcüklerle Sanat”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi 29, 2016: 87-99. Web. 15 Eylül 2017.
• Tate Modern. Art Term: Installation Art. http://www.tate.org.uk/art/art-terms/i/installation-art. Web. 04.02.2016.
• Türk Dil Kurmu (TDK). http://www.tdk.gov.tr/. Web. 25.09.2017.
• Türk Dil Kurumu (TDK). http://www.tdk.gov.tr/. Web. 01.02.2016.
• Şekil Kaynakça
• Şekil 1: Fineberg, Jonathan. 1940’dan Günümüze Sanat Varlık Stratejileri. Çev. Simber Atay-Eskier ve Göral Erinç Yılmaz. İzmir: Karakalem Kitabevi Yayınları, 2014.
• Şekil 2: MoMA (The Museum of Modern Art). Marcel Duchamp: The Readymade As Reproduction. https://www.moma.org/interactives/exhibitions/2010/originalcopy/intro05.html. Web. 15.08.2017.
• Şekil 3: Özayten, Nilgün. Mütevazi Bir Miras. İstanbul: SALT, 2013.
• Şekil 4: Özayten, Nilgün. Mütevazi Bir Miras. İstanbul: SALT, 2013.
• Şekil 5: Özayten, Nilgün. Mütevazi Bir Miras. İstanbul: SALT, 2013.
• Envanter Kaynakça
• Tablo 2.
• Tracey Emin, “Sevdiklerinizle Vedalaşmak”: Emin, Tracey. Sanatçı Websitesi. http://www.traceyeminstudio.com. Web. 10.10.2017.
• Baykal, Emre Ed. 5. Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu, İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) Yayınları, 1998.
• Tablo 3:
• Alberto Garutti, “Bugün Doğanlara İthaf Edilmiştir”: Garutti, Alberto. Sanatçı Websitesi. https://www.albertogarutti.it/en/. Web. 10.09.2017.
• Ragıp Basmazölmez, “Yoz-Duruş”: Basmazölmez, Ragıp. Sanatçı Websitesi. http://ragipbasmazolmez.com/yapitlar/. Web. 08.09.2017.
• Doris Salcedo, “Untitled”: Salcedo, Doris. Art21. https://art21.org/artist/doris-salcedo/. Web. 05.08.2017.
• Tablo 4:
• Gonca Sezer, “Artalan ‘Sıra Dışı Hayatlar’ ”: Sezer, Gonca. Sanatçı Websitesi. http://goncasezer.com/calismalar/. Web. 10.08.2017.
• Murat Şahinler, “Bu da Geçer Ya hu”: Yılmaz, Derya. Bu da Geçer Ya hu. https://www.evrensel.net/haber/80368/bu-da-gecer-ya-hu. 17 Mart 2014. Web. 10.09.2017.
• Haluk Akakçe, “Götürülemeyen”: Erkurt, Ekim. Haz. İstanbul Yaya Sergileri 2. Tünel Karaköy, İstanbul, 2005.
• Tablo 5:
• Selçuk Artut, “Alt Basamaklar”: Artut, Selçuk. Sanatçı Websitesi. http://selcukartut.com/. Web. 10.09.2017.
• Ayvaz, İlkay Baliç, Ed. 10.Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu. İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı Yayınları, 2007.
• Tablo 6:
• Yang Jiechang, “Meleklere İnanıyorum”: Arkitera, Arşiv. 10. Uluslararası İstanbul Bienali İstanbul'u Güncel Sanatla Buluşturuyor. http://v3.arkitera.com/sanat_19517_10-uluslararasi-istanbul-bienali-istanbulu-guncel-sanatla-bulusturuyor.html. 20 Ağustos 2007 Web.15.09.2017.
• Bertrand Ivanoff, “İst. Pembe”: Mimarizm Mimarlık ve Tasarım Yayın Platformu. Arşiv. http://www.mimarizm.com/etkinlikler/sergiler/bertrand-ivanoff-isik-enstalasyonu-ist-pembe_118367. 13 Ağustos 2007. Web. 05.09.2017.
• Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr. Web. 15.09.2017.
• Sergi Rehberi. Arşiv. http://sergirehberi.com/sergi_detay.aspx?isler=&t_id=2444&s_id=3522&q=Basin-Bulteni-Rainbow-Box-Bertrand-Ivanoff-Yerlestirme-Sergisi-Uskudar-Tutun-Deposu. 2011. Web. 15.09.2017.
• Bertrand Ivanoff, İsimsiz: Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. Arşiv. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr/2012/06/borusan-art-center-taksim-istanbul.html. 2012. Web. 16.09.2017.
• Mimarizm Mimarlık ve Tasarım Yayın Platformu. Arşiv. http://www.mimarizm.com/etkinlikler/sergiler/bertrand-ivanoff-isik-enstalasyonu-ist-pembe_118367. 13 Ağustos 2007. Web. 05.09.2017.
• Tablo 7:
• Bertrand Ivanoff, “Light Shoring” (Destekleyici Işık): Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr/2012/06/light-shoring-tophane-istanbul-green.html. Web. 29.09.2017.
• Vahit Tuna, “İsimsiz”: Kosova, Erden, Vatos’un İğnesi. Arşiv. http://egzersiz2008.blogspot.com.tr. 28 Aralık 2008. Web. 20.09.2017.
• Bertrand Ivanoff, “Eğik Ufuk Çizgisi”: Açık Gazete Arşiv. Eski Park Otel’de Ufuk Çizgisi. https://www.acikgazete.com/eski-park-otelde-ufuk-izgisi/. 03 Eylül 2009. Web. 04.09.2017.
• Bertrand Ivanoff, “Site Specific Neon Light Installation” (Mekana Özgü Neon Işık Enstalasyonu) : DEPO Kültür Sanat Merkezi ve Tartışma Alanı. Arşiv. Exhibition: Site Specific Neon Light Installation. http://www.depoistanbul.net/en/activites_detail.asp?ac=9. 2009. Web. 30.09.2017.
• Tablo 8:
• Bertrand Ivanoff, “Fener Topografya Hattı Projesi”: Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr. Web. 15.09.2017.
• Haberler.com, Arşiv. https://www.haberler.com/bertrand-ivanoff-tan-acik-alan-isik-enstalasyonu-3025835-haberi/. 29.09.2011. Web. 15.09.2017.
• Bertrand Ivanoff, “Rainbow Box”(Gökkuşağı Kutusu): Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr. Web. 15.09.2017.
• Sergi Rehberi. Arşiv. http://sergirehberi.com/sergi_detay.aspx?isler=&t_id=2444&s_id=3522&q=Basin-Bulteni-Rainbow-Box-Bertrand-Ivanoff-Yerlestirme-Sergisi-Uskudar-Tutun-Deposu. 2011. Web. 15.09.2017.
• Vahit Tuna, “Ev Alma Komşu Al”: Tuna, Vahit. “Bir Coğrafya Hatırası, Tınılar, Tecrübeler.” http://www.artfulliving.com.tr/sanat/bir-cografya-hatirasi-tinilar-tecrubeler-i-5254. Röportör: Yasemin Özcan. 23 Şubat 2016. Web. 17.09.2017.
• Vahit Tuna, “Anthony Hopkins”: Kosova, Erden. “Sergi: Hep seyirciyiz zaten... .” DEPO Kültür Sanat Merkezi ve Tartışma Alanı. Arşiv. http://www.depoistanbul.net/tr/activites_detail.asp?ac=44. 2011. Web. 08.09.2017.
• Tablo 9:
• Nevin Aladağ, “Röntgenci”: Rampa. http://doczz.biz.tr/doc/22566/nevin-aladağ-röntgenci-14.09-–-05.10.2013-şair. 05.10.2013. Web. 30.08.2017.
• Ayşe Erkmen, “Kütkütküt”: Erdemci, Fulya Ed. 13. Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu, İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) ve Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Bertrand Ivanoff, “Öldürmeyen Silah (Non Lethal Weapon): Kasımpaşa Sokak Işıkları”: Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr. Web. 15.09.2017.
• Tablo 10:
• Caitlind R.C. Brown ve Wayne Garrett “Gök/Bak/Deniz”: Pera Müzesi Geçmiş Sergiler. gör/bak/deniz. Sanatçılar Caitlind R.C. Brown ve Wayne Garrett’a Sipariş Edilen Yerleştirme. http://www.peramuzesi.org.tr/Sergi/gor-bak-deniz/175. 2015. Web. 01.10.2017.
• Studio Vollaers Zwart, “Aşk Tüneli”: Istanbul Light Festival Zorlu Center. Studio Vollaers Zwart. Tunnel of Love. http://istanbullightfestival.com/vollaerszwart/. 13-29 Kasım 2015. Web. 05.09.2017.
• Eda Soylu, “Duvarkağıdı”: Soylu, Eda. http://sanatonline.net/guncel-sanat/eda-soylu-beton-cicekler. Röportör: Meral Uyanık Koca. 25.11.2015. Web. 30.08.2017.
• Özgül Arslan, “Maruz”: Arslan, Özgül. Sanatçı Websitesi. http://ozgularslan.com/exposure-maruz/. Web. 03.09.2017.
• Envanter Görsel Kaynakça
• Tablo 1.
• Selim Birsel, “Kurşun Uykusu”: Birsel, Selim. Kurşun Uykusu (Lead Sleep). https://www.archives.saltresearch.org/. 1995. Web. 15.09.2017.
• Mariko Mori, “Miko No Inori”: Contemporary Art Educational Website. http://www.marthagarzon.com/contemporary_art/2011/08/mariko-mori-cybergeishas-technonolgy/. Web. 06.10.2017.
• Ayşe Erkmen, “Konuşmalar”: Saygı, Sevil. “Kamusal Alanda Sözcüklerle Sanat”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi 29, 2016: 87-99. Web. 15 Eylül 2017.
• Tablo 2.
• Tracey Emin, “Sevdiklerinizle Vedalaşmak”: Baykal, Emre Ed. 5. Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu, İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) Yayınları, 1998.
• Maaria Wirkkala, “Found a mental connection” (Zihinsel bir bağlantı buldu): Wirkkala, Maaria. Sanatçı Websitesi. http://www.maariawirkkala.com/works/found-a-mental-connection/. Web. 02.10.2017. Fotoğraf: Murat Germen.
• Eve Sussman, “Kehanet ya da Geçmişe Bakıp Geleceği Anlamanın Yolu”: Baykal, Emre Ed. 5. Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu, İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) Yayınları, 1998.
• C.M. von Hausswolff, “Avrupalılaştırıcı / Asyalılaştırıcı”: Baykal, Emre Ed. 5. Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu, İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) Yayınları, 1998.
• Tablo 3.
• Alberto Garutti, “Bugün Doğanlara İthaf Edilmiştir”: Garutti, Alberto. Sanatçı Websitesi. https://www.albertogarutti.it/en/. Web. 10.09.2017.
• Ragıp Basmazölmez, “Yoz-Duruş”: Basmazölmez, Ragıp. Sanatçı Websitesi. http://ragipbasmazolmez.com/yapitlar/. Web. 08.09.2017.
• Doris Salcedo, “Untitled”: Evrengil, Efza, Ed. 8.Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu. İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı Yayınları, 2003.
• Tablo 4:
• Gonca Sezer, “Artalan ‘Sıra Dışı Hayatlar’ ”: Sezer, Gonca. Sanatçı Websitesi. http://goncasezer.com/calismalar/. Web. 10.08.2017.
• Murat Şahinler, “Bu da Geçer Ya hu”: Altındere, Halil, ve Süreyya Evren, ed. User’s Manual: Contemporary Art In Turkey 1975-2015. Bölüm 2: Sanatçılar. İstanbul: Revolver Yayınevi, 2015.
• Haluk Akakçe, “Götürülemeyen”: Erkurt, Ekim. Ed. İstanbul Yaya Sergileri 2. Tünel Karaköy, İstanbul. 2005.
• Tablo 5:
• Canan Tolon, “Tersyüz”: Tolon, Canan. Sanatçı Websitesi. http://www.canantolon.com/ExhibitionInsideOut/InsideOut_0045.html. Web. 10.09.2017.
• Sanja Ivekovic, “Dikkat: Kadınlar İş Başında!”: Ayvaz, İlkay Baliç, Ed. 10.Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu. İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı Yayınları, 2007.
• Selçuk Artut, “Alt Basamaklar”: Ayvaz, İlkay Baliç, Ed. 10.Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu. İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı Yayınları, 2007.
• Jean-Baptiste Ganne, “La Mancha’lı Yaratıcı Asilzade Don Kişot”: Arkitera, Arşiv. 10.Uluslararası İstanbul Bienali. http://v3.arkitera.com/eventfile.php?action=displayEventFile&ID=107&year=&aID=2239. (Eylül 2007). Web. 10.09.2017.
• Tablo 6:
• Yang Jiechang, “Meleklere İnanıyorum”: Ayvaz, İlkay Baliç, Ed. 10.Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu. İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı Yayınları, 2007. 375. Fotoğraf: Hou Hanru.
• Sarkis, “Sinan Louis Kahn”: Ayvaz, İlkay Baliç, Ed. 10.Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu. İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı Yayınları, 2007.
• Bertrand Ivanoff, “İst. Pembe”: Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr. Web. 15.09.2017.
• Bertrand Ivanoff, İsimsiz: Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. Arşiv. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr/2012/06/borusan-art-center-taksim-istanbul.html. 2012. Web. 16.09.2017. Fotoğraf: Bertrand Ivanoff.
• Tablo 7:
• Bertrand Ivanoff, “Light Shoring”(Destekleyici Işık):: Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr/2012/06/light-shoring-tophane-istanbul-green.html. Web. 29.09.2017. Fotoğraf: Bertrand Ivanoff.
• Vahit Tuna, “İsimsiz”: Altındere, Halil, ve Süreyya Evren, ed. User’s Manual: Contemporary Art In Turkey 1975-2015. Bölüm 2: Sanatçılar. İstanbul: Revolver Yayınevi, 2015.
• Bertrand Ivanoff, “Eğik Ufuk Çizgisi”: Açık Gazete Arşiv. Eski Park Otel’de Ufuk Çizgisi. https://www.acikgazete.com/eski-park-otelde-ufuk-izgisi/. 03 Eylül 2009. Web. 04.09.2017.
• Bertrand Ivanoff, “Site Specific Neon Light Installation” (Mekâna Özgü Neon Işık Enstalasyonu): DEPO Kültür Sanat Merkezi ve Tartışma Alanı. Arşiv. Exhibition: Site Specific Neon Light Installation. http://www.depoistanbul.net/en/activites_detail.asp?ac=9. 2009. Web. 30.09.2017.
• Tablo 8:
• Bertrand Ivanoff, “Fener Topografya Hattı Projesi”: Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr. Web. 15.09.2017.
• Bertrand Ivanoff, “Rainbow Box”(Gökkuşağı Kutusu): Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr. Web. 15.09.2017.
• Vahit Tuna, “Ev Alma Komşu Al”: Altındere, Halil, ve Süreyya Evren, ed. User’s Manual: Contemporary Art In Turkey 1975-2015. Bölüm 2: Sanatçılar. İstanbul: Revolver Yayınevi, 2015. Fotoğraf: Barış Özçetin.
• Vahit Tuna, “Anthony Hopkins”: Altındere, Halil, ve Süreyya Evren, ed. User’s Manual: Contemporary Art In Turkey 1975-2015. Bölüm 2: Sanatçılar. İstanbul: Revolver Yayınevi, 2015. Fotoğraf: Barış Özçetin.
• Tablo 9:
• Nevin Aladağ, “Röntgenci”: Aladağ, Nevin. Sanatçı Websitesi. http://nevinaladag.com/works. Web. 30.08.2017.
• Ayşe Erkmen, “Kütkütküt”: Erdemci, Fulya Ed. 13. Uluslararası İstanbul Bienali Kataloğu, İstanbul: İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) ve Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Bertrand Ivanoff, “Öldürmeyen Silah (Non Lethal Weapon): Kasımpaşa Sokak Işıkları”: Ivanoff, Bertrand. Sanatçı Blogspot Sitesi. http://ivanoffbertrand.blogspot.com.tr. Web. 15.09.2017.
• Tablo 10:
• Caitlind R.C. Brown ve Wayne Garrett “Gök/Bak/Deniz”: Pera Müzesi Geçmiş Sergiler. gör/bak/deniz. Sanatçılar Caitlind R.C. Brown ve Wayne Garrett’a Sipariş Edilen Yerleştirme. http://www.peramuzesi.org.tr/Sergi/gor-bak-deniz/175. 2015. Web. 01.10.2017.
• Studio Vollaers Zwart, “Aşk Tüneli”: Istanbul Light Festival Zorlu Center. Studio Vollaers Zwart. Tunnel of Love. http://istanbullightfestival.com/vollaerszwart/. 13-29 Kasım 2015. Web. 05.09.2017.
• Eda Soylu, “Duvarkağıdı”: Soylu, Eda. Sanatçı Websitesi. https://www.edasoylu.com/. Web. 30.08.2017.
• Özgül Arslan, “Maruz”: Arslan, Özgül. Sanatçı Websitesi. http://ozgularslan.com/exposure-maruz/. Web. 03.09.2017.