Sociology of Religious Literacy from Traditional to Modern: The Case of Popular Religious Books

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 2, 1216 - 1261, 30.06.2022

Halil Yıldız İhsan Çapcıoğlu

https://doi.org/10.15869/itobiad.1114341

Öz

In this study, it is aimed to understand what kind of religious understanding is developing at the popular level by focusing on the book sources that large masses are fed in terms of religious knowledge. In this understanding activity, it is focused on what kind of religious knowledge is circulating in large strata of society. In the research carried out for this purpose, data were collected through in-depth interview technique with the bookstores of Ankara Hacı Bayram Çarşısı and İstanbul Yümni Passage, which are accepted as the dissemination channel of religious knowledge in Turkey and where religious bookselling has been going on for many years, within the framework of the qualitative research method. In this methodological preference, it has been considered meaningful to reach a cross-section of social reality, to consult the opinions of booksellers who have been dealing with the literacy skills of the society for many years by making religious bookstores. The data obtained were handled with descriptive analysis and presented as thematic categories. In this context, the literacy of large segments of society and its relationship with the religious book have been tried to be revealed. Popular forms of religiosity demand certain epistemological sources of knowledge and incorporate them into their religious reality. In this sense, the wide demand of the society included mystical and epic narratives and basic religious knowledge books with worship and prayer for many years. As the literacy level of the society increased, there was a differentiation in the demands for traditional forms of religious knowledge, and this differentiation caused the content and form of religious books to change. In this context, religious books containing both traditional, modern and postmodern forms and discourses continue to attract wide attention. While the interest in classical religious books has decreased in recent years, new genres that transcend traditional religious understandings tend to become widespread throughout the country, as popular culture expands its sphere of influence through different channels. This draws attention as the popularization of religious knowledge and its reproduction at the discursive level.

Anahtar Kelimeler

Religious Knowledge, Religious Literacy, Popular Religion, Religious Book, Popular Books

Gelenekselden Moderne Din Okuryazarlığının Sosyolojisi: Popüler Dini Kitaplar Örneği

Öz

Bu araştırmada Türkiye’de geniş kitlelerin beslendiği dini bilgi kaynaklarının başında gelen popüler dini kitaplardan hareketle nasıl bir din anlayışının gelişmekte olduğunun anlaşılması amaçlanmıştır. Bu anlama sürecinde geniş toplum katmanlarında ne türden dini bilgilerin dolaşımda olduğuna odaklanılmıştır. Bu amaçla Türkiye’de dini bilginin yayılım mecrası olarak kabul edilen ve dini kitapçılığın yıllardır devam edegeldiği birer merkez olarak Ankara Hacı Bayram Çarşısı ve İstanbul Yümni Pasajı kitapçıları ile derinlemesine görüşmeler yapılmıştır. Bu çerçevede uzun yıllar dini kitapçılık sektöründe toplumun okuryazarlık becerileri ile doğrudan muhatap olan kitapçıların görüşlerine başvurulmuştur. Bu yaklaşımın toplumsal gerçekliğin bir kesitine ulaşılması bakımından anlamlı olduğu düşünülmüştür. Elde edilen veriler betimsel analiz yöntemine tabi tutularak tematik kategoriler oluşturulmuştur. Bu şekilde geniş toplum kesimlerinin okuryazarlığı ve dini kitapla olan ilişkisi açığa çıkartılmaya çalışılmıştır. Çalışma ile Türk toplumunun geniş kesimlerinin dini bilgi düzeylerine dair sonuçlara ulaşılmıştır. Popüler dindarlık biçimleri, epistemolojik anlamda belirli bilgi kaynaklarını talep etmekte ve kendi dini gerçekliğine dâhil etmektedir. Bu anlamda toplumun geniş talebi uzun yıllar boyunca mistik ve menkıbevi anlatılar ile ibadet ve dua içerikli temel dini bilgi kitaplarını içermiştir. Toplumun okuryazarlık düzeyi arttıkça geleneksel dinî bilgi biçimlerine taleplerde de farklılaşma yaşanmış ve bu farklılaşma dini kitapların içerik ve form olarak değişimine neden olmuştur. Halen hem geleneksel hem de modern ve postmodern biçim ve söylemler içeren dini kitaplar geniş çaplı ilgi görmeye devam etmektedir. Klasik dini kitaplara son yıllarda ilgi azalırken popüler kültürün farklı kanallardan etki alanını genişletmesi ile geleneksel din anlayışlarını aşan yeni türler ülke çapında yaygınlaşma eğilimi göstermektedir. Bu ise dini bilginin popülerleşmesi ve söylemsel düzeyde yeniden üretiminin canlı bir örneği olarak dikkat çekmeye devam etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Dini Bilgi, Din Okuryazarlığı, Popüler Din, Dini Kitap, Popüler Kitaplar

Kaynakça

• Adorno, Theodor W. 2016. Kültür Endüstrisi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• İdefix. 2021. “idefix.com”. Geliş tarihi 18 Ocak 2021 (https://www.idefix.com/kategori/Kitap/Din-Tasavvuf/grupno=00054).
• Kitapyurdu. 2021. “kitapyurdu.com”. Geliş tarihi 18 Ocak 2021 (https://www.kitapyurdu.com/kategori/kitap-din/1_64.html).
• YAYFED. 2022. “Bandrol Dağılımı – YAYFED”. Geliş tarihi 08 Mart 2022 (https://www.yayfed.org/bandrol-dagilimi).
• Kitapyurdu. 2022. “kitapyurdu.com”. Geliş tarihi 10 Nisan 2022 (https://www.kitapyurdu.com/index.php?route=product/search&filter_name=namaz&filter_in_stock=1&sort=purchased&order=DESC&fuzzy=0&page=1).
• Pamuk Yayıncılık. 2020. “pamukyayincilik.com”. Geliş tarihi 20 Ocak 2020 (https://www.pamukyayincilik.com/m/arif-pamuk/yasini-serif/-/-/1).
• Arpaguş, Hatice Kelpetin. 2001. Osmanlı Halkının Geleneksel İslam Anlayışı ve Kaynakları. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin. 2002. “Bir Telif Türü Olarak İlmihal: Tarihî Geçmişi ve Fonksiyonu”. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi (22):25-56.
• Arslan, Mustafa. 2004. Türk Popüler Dindarlığı. İstanbul: DEM.
• Arslan, Mustafa. 2006. “Dindarlık Farklılaşması ve Popüler Dindarlık”. Ss. 289-319 içinde Dindarlığın Sosyo-Psikolojisi, editör Ü. Günay ve C. Çelik. Karahan Kitabevi.
• Arslan, Mustafa. 2008. “Gelenek ve Modernlik Arasında Popüler Dinin Değişen ve Değişmeyen Yüzü”. Eskiyeni (10): 22-26.
• Aydemir, Feride. 2017. “Popüler Kültürde Mistik Motifler: Bir Anlatı, Tüketim ve Gösteri Alanı Olarak Tasavvuf”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bahadur, Merve ve İhsan Çapcıoğlu. 2021. “Dijitalleşen Dünyada Anlam Arayışı: Altın Çağ Şifa Teknikleri Örneği”. Turkish Academic Research 6 (4): 147-77.
• Berger, Peter L. 2000. Kutsal Şemsiye. İstanbul: Rağbet.
• Berger, Peter L., ve Thomas Luckmann. 2008. Gerçekliğin Sosyal İnşası: Bir Bilgi Sosyolojisi İncelemesi. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Bulut, Yücel. 2013. “Türkiye’de İslamcılık ve Tercüme Faaliyetleri”. Ss. 339-67 içinde. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Büyükdağ, Atakan. 2017. “Reklam Stratejilerinin Popüler Kitaplar Üzerindeki Rolü”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü.
• Carrette, Jeremy ve Richard King. 2005. Selling Spirituality : The Silent Takeover of Religion. Routledge.
• Çapcıoğlu, İhsan. 2016a. “Ziyaret Fenomeni Bağlamında Hacı Bayram-ı Veli Türbesi ve Tesirleri”. Ss. 278-95 içinde. Ankara: Kalem Eğitim Kültür Akademi.
• Çapcıoğlu, İhsan. 2016b. "Tanzimat´tan Günümüze Muhafazakâr Kadın Algısındaki Değişimler". Dini Araştırmalar Kadın Özel Sayısı, 49: 271-291.
• Çapcıoğlu, İhsan ve A. Hamza Alpay. 2021. “Türk Halk Kültüründe Hayatın Geçiş Dönemleri İle ilgili İnanış ve Uygulamalar”. Ss. 149-175, editörler: Niyazi Akyüz ve İhsan Çapcıoğlu, Halk İnanışları ve Uygulamaları, Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Çavdar, Gökçe Baydar. 2019. “Yerli Kişisel Gelişimde Eğilimler: Popüler Spiritüellik ve Maneviyat Kitaplarında Retorik”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çayır, Kenan. 2015. Türkiye’de İslamcılık ve İslami Edebiyat. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Çelik, Celaleddin. 2004. “Türk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik: Ziyaret Fenomeni Örneği.” Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1): 215-42.
• Çelik, Celaleddin. 2018. “Türkiye’de Dini Hayatın Sosyo-Tarihsel Boyutları ve Dindarlığın Dönüşen Görünümleri (1960-1980)”. Bilimname 217-51.
• Dolby, Sandra K. 2005. Self-Help Books: Why Americans Keep Reading Them. Urbana and Chicago: University of Illinois Press.
• Gans, Herbert J. 2005. Popüler Kültür ve Yüksek Kültür. İstanbul: YKY.
• Gumucio, Cristian Parker. 1998. “Modern Popular Religion: A Complex Object of Study for Sociology”. International Sociology 13 (2): 195-212.
• Gumucio, Cristian Parker. 2016. “Religious Pluralism, Popular Religions and Multiple Modernities: A Theoretical Framewor”. Ciencias Sociales y Religión/ Ciências Sociais e Religião 18(25):38-57.
• Güman, Osman. 2014. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İlmihal Literatürü (1839-1922)”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12 (23): 167-211.
• Güngör, Ayşen Baylak. 2020. “Loci of Islamic Text Production: Print and Publishing in Republican Turkey”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
• Haenni, Patrick. 2014. Piyasa İslamı: İslam Suretinde Neoliberalizm. İstanbul: Heretik Yayıncılık.
• Hamilton, Malcolm. 2000. “An Analysis of the festival for Mind-Body-Spirit, London”. Ss. 188-200 içinde Beyond New Age: Exploring Alternative Spirituality, editör S. J. Sutcliffe ve M. Bowman. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Heelas, Paul. 2005. “The Spiritual Revolution: From ‘Religion’ to ‘Spirituality’”. Ss. 412-36 içinde Religions in The Modern World: Traditions and Transformations. New York: Routledge.
• Hiebert, Paul G., R. Daniel Shaw, ve Tite Tiénou. 1999. Understanding Folk Religion : A Christian Response To Popular Beliefs And Practices. Michigan: Baker Books.
• Inglehart, Ronald ve Christian Welzel. 2005. Modernization, Cultural Change, and Democracy. Cambridge: Cambridge University Press.
• Jespers, Frans. 2014. “Explorations in the Border Region of Religious and Secular Spiritualities from the Perspective of Religious Studies”. Ss. 197-218 içinde Present-Day Spiritualities: Contrasts and Overlaps. Leiden: Brill.
• Kahraman, Abdullah. 2014. “Cumhuriyet Dönemi İlmihalleri: Fıkıh ve Toplumsal İhtiyaç Bakımından Bir Değerlendirme”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12 (24): 147-72.
• Karslı, Bahset ve Muhammet Ali Özdoğan. 2018. “Çağdaş Türk Romanında Mevlânâ Celaleddin-i Rûmî’nin Postmodern Tüketim Temelinde Yeniden Üretimi”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (39): 311-26.
• Knoblauch, Hubert. 2014. “Popular Spirituality”. Ss. 81-102 içinde Present-day Spiritualities: Contrasts and Overlaps. Leiden: Brill.
• Konda ve Okuyay. 2019. Türkiye Okuma Kültürü Araştırması. Konda Araştırma ve Danışmanlık.
• Koşar, Uğur. 2013. Allah De Ötesini Bırak. İstanbul: Destek Yayınları.
• Köse, Ali. 2014. “Modernleşme, Sekülerleşme ve Din Üzerine Yeni Paradigmalar”. Ss. 11-39 içinde Kutsalın Dönüşü: 21. Yüzyılda Dinin Geleceği, editör A. Köse. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kracauer, Siegfried. 1965. “On Bestsellers and Their Audience”. Ss. 89-100 içinde The Mass Ornament: Weimar Essays. Harvard University Press.
• Long, Charles. 2013. “Popüler Din”. içinde Sosyo-Dini Farklılaşma ve İslam, editör M. Arslan. Ankara: Eski Yeni Yayınları.
• Macit, Mustafa. 2019. “Romantik İslam’dan İslami Romantizme: İslamcı Popüler Kültürün Değişen Panoraması”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 1 (51):457-78.
• Mardin, Şerif. 2018. Türkiye, İslam ve Sekülarizm. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Memduhoğlu, Adnan. 2016. “İlmihal Edebiyatının Tarihi Serencamı”. EKEV Akademi Dergisi XX (66): 21-49.
• Miller, Laura J. 2006. Reluctant Capitalists: Bookselling and the Culture of Consumption. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• Mirza, Gözde Aynur. 2018. Yeni Dinselleşme Eğilimleri ve Maneviyat Arayışları. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Noyan, Sema. 2017. “1980 Sonrası Popüler Romanlar ve Tasavvuf.” Akademik Platform İslam Araştırmaları Dergisi 1 (2): 9-18.
• Ocak, Ahmet Yaşar. 2010. Türkiye Sosyal Tarihinde İslam’ın Macerası. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Okumuş, Ejder. 2006. “İlmihal Sosyolojisi: Bir Giriş Denemesi -Ömer Nasuhi Bilmen Örneği-”. Diyanet İlmi Dergi 42 (4): 7-26.
• Oswalt, Conrad. 2014. “Seküler Çan Kuleleri”. Ss. 182-200 içinde Kutsalın Dönüşü: 21. Yüzyılda Dinin Geleceği. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Özel, Enes. 2018. “‘Helal’ Aşkın Hâlleri”. Nihayet Dergisi, 22-26.
• Possamai, Adam M. 2015. “Popular and Lived Religions”. Current Sociology Review 63(6):781-99.
• Roof, Wade Clark. 1999. Spiritual Marketplace: Baby Boomers and the Remaking of American Religion. Princeton: Princeton University Press.
• Sanders, Barry. 2013. Öküz’ün A’sı: Elektronik Çağda Kültürün Çöküşü ve Şiddetin Yükselişi. Ayrıntı Yayınları.
• Subaşı, Necdet. 2018. Gündelik Hayat ve Dinsellik. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Sutherland, John. 2007. Bestsellers: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press.
• Wuthnow, Robert. 1998. After Heaven: Spirituality in America Since the 1950s. London: University of California Press.
• Yıldız, Elif. 2006. “‘On milyonluk’ bestseller...” Geliş tarihi (http://www.yenisafak.com/aktuel/on-milyonluk-bestseller-3831).