Sharıa Regısters’ Sarlawhas - Within the Scope of Istanbul Qadi Sharia Registers -

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 3, 1965 - 1988, 30.09.2023

Esra Yıldız

https://doi.org/10.15869/itobiad.1300040

Öz

From the foundation of the Ottoman State to the Tanzimat period, the most effective legal execution authority was the sharia (Islamic law) courts. All kinds of criminal, legal, military, judicial and financial cases were executed in these courts. Thus the sharia registers up to that date were very rich considering content. Over time, standard forms have emerged regarding these registers, which are primary sources of study for examining the functioning of the Ottoman Judicial system and the changes it has undergone. At the beginning of the registers (Sijill), an introductory part is typically written in Arabic named dibâce. This section begins by respecting Allah, who established the Sharia laws, and the Prophet, who conveyed these provisions. Sarlavhas (the headlines) of the registers include Asma-ul-Husna, hamdalah, and Basmala. Before and after the Tanzimat Reforms, the name of the qadi responsible for maintaining the registry book, the date of duty, the dates covered in the book, and concise information about its contents are included in the Istanbul Qadi Registries. This information is written on specially cut and artfully designed papers known as 'solid' and affixed to the cover of the registry. In addition to applying leather, bookbinding, and marbling arts in the Shariyyah registers, including the 'solid' art, has enhanced their artistic value. Asma-ul-Husna and Basmala were written in different expression patterns in the headlines of the Shariyyah Registers. Among the Asma-ul-Husna "Fattah, Razzak, Kareem, Aleem, Baqi, Ghaffar, Hakeem, Ghafoor, Muqsit, Rahmaan, Ghaniyy, Mughni, Samee', Lateef, Hameed, Samad, Wadud, Hafeedh, Majeed, Mu'iiz, Mutaali, Malik, Haleem, and Wahhaab" were recorded as sarlavha. In addition to these, "Hannaan, Mannaan, Sattar, Fayyaz, Jawaad, Ahad, Hallaq, Naseer, Moeen and Fard" are among the most frequently mentioned names in the Istanbul Qadı Shariyyah Registers. The diplomatic features of the sarlawhas (registers) as well as their contents are important for the study of the Istanbul Qadi Registers. In this study, the sharia registers of the Istanbul Qadi in the Archive of Sharia Registries emerged between the years 1021-1342/1612-1923 were analyzed in terms of content, diplomatic and artistic aspects. Thus, the significance of the Istanbul Qadi Registers in terms of Ottoman diplomacy has been brought to light through the presented data.

Anahtar Kelimeler

Islamic History and Arts, Sharia Registries, Tanzimat, iplomatic, Sarlawha/Tittle

Şer‘iyye Sicillerinin Serlevhaları -İstanbul Kadılığı Şer‘iyye Sicilleri Özelinde-

Öz

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Tanzimat’a kadarki süreçte en etkili hukuki icrâ mercii şer‘iyye mahkemeleridir. Bu mahkemelerde her açıdan kamuyu ilgilendiren cezâî davalar, şahıslar ve kurumlar arasındaki hukukî davalar, ordu mensuplarıyla ilgili askerî davalar, vergi, harç vb. mali yükümlülüklerle ilgili malî davalar görülmüştür. Bundan dolayıdır ki bu tarihe kadarki şer‘iyye sicilleri, muhteva açısından oldukça zengindir. Osmanlı hukuk sisteminin işleyişi ve geçirdiği değişimin incelenmesinde birinci el kaynak niteliğindeki bu sicillerle ilgili zamanla standart formlar oluşmuştur. Sicillerin başında genelde Arapça olan dibâce yani bir giriş kısmı yer almaktadır. Bu kısımda, şer‘i kanunları koyan Allah’a ve bu hükümleri tebliğ eden Hz. Peygamber’e saygı arz edilerek sicile başlanmıştır. Sicillerin serlevhalarında ilk olarak Esmâ-i hüsnâ, hamdele ve besmele yazılmıştır. İstanbul Kadı Sicillerinde Tanzimat öncesinde ve sonrasında, sicillerin kapağında sicil defterini tutan kadı’nın adı, görev tarihi, defterin ihtiva ettiği tarihler ve muhtevasına ait özlü bilgiler yer almaktadır. Bu bilgiler genelde katı‘ adı verilen sanatla kesilen kâğıtların üzerine yazılarak, sicil kapağına yapıştırılmıştır. Şer‘iyye sicillerinde deri, cilt ve ebru sanatlarının uygulanmasının yanında katı‘ sanatının da bulunması, onların sanatsal kıymetini artırmıştır. Şer‘iyye Sicillerinin serlevhalarında Esmâ-i hüsnâ ve Besmele, farklı ifade kalıplarıyla yazılmıştır. Tanzimat öncesinde özellikle sicilin başında Allah’ın adaleti, ilmi, affediciliği, zenginliği, her şeyi işitmesi, duyması ve bilmesi, bağışlayıcılığı, izzet ve şerefli oluşu, karşılıksız ihsan ediciliği, cömertliği, benzersiz yaratıcılığı, eşi ve denginin olmayışını ifade eden Esmâ-i hüsnâsı zikredilmiştir. Tanzimat’tan sonra ise sadece Allah’ın birliğine vurgu yapan isimleri tercih edilmiştir. Bu bağlamda İstanbul Kadılığı’nın payitaht kadılığı olması hasebiyle İstanbul Kadılığı Sicillerinin muhtevâları kadar serlevhalarının diplomatik özellikleri de oldukça önemlidir. Çalışmamızda Şer‘iyye Sicilleri Arşivi’ndeki İstanbul Kadılığı sicillerinin serlevhaları ve başlangıç formları yıllara göre muhtevâ, diplomatika ve sanatsal açıdan tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi ve Sanatları, Şer‘iyye Sicilleri, Tanzimat, Diplomatika, Serlevha

Kaynakça

• Akgündüz, A. (1988-1989). Şer’iye Sicilleri: Mahiyeti. Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler. I-II İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Akgündüz, A. (2000). “İ‘lâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/72-73. İstanbul: TDV Yayınları.
• Akgündüz, A. (1986). Mukayeseli İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Akgündüz, A. (1990). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri. II. Kitap. İstanbul: OSAV Yayınları.
• Akgündüz, A. (2009). “İslam Hukukunun Osmanlı Devleti’nde Tatbiki: Şer’iyye Mahkemeleri ve Şer’iyye Sicilleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 /13-48.
• Akgündüz, A. (2002). “İslâm Hukukunun Osmanlı Devleti’nde Tatbiki: Şer‘iyye Mahkemeleri ve Şer‘iyye Sicilleri”. Türkler 10. Cilt. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Akgündüz, A. (2002). “Osmanlı Kanunnâmeleri: Doğuşu, Çeşitleri ve Tarihi Seyri”. Türkler 10. Cilt. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Aköz, A. (1989). “XVI. Yüzyıl Sonunda Karaman”. Osmanlı Araştırmaları 9 /331-345.
• Akyıldız, A. (2006). “Tanzimat Döneminde Belgelerin Şekil, Dil ve Muhteva Yönünden Geçirdiği Bazı Değişiklikler (1839-1956)”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu Ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu. Ankara: İş Bankası yayınları, 407-418.
• Akyıldız, A. (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856). İstanbul: Eren Yayınları.
• Altıntaş, R. (2002). İslam Düşüncesinde Tevhid ve Estetik İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Arıtan, A. S. (2002). “Türk Ebru Sanatı”. Türkler 12.cilt. Ankara.
• Altıntaş, R. (2021). “İslam Sanatının Tevhîdi Temelleri”. İslam Sanatları Kozmolojik Dengenin Sanatsal Tezahürleri. İstanbul: Divan Kitap Yayınları, ss. 27-34.
• Arseven, C. E. (1965). “Katı”. Sanat Ansiklopedisi 2. Cilt. Ankara: MEB Yayınları.
• Atabey, H. (2014). Manisa’nın 79 Numaralı Şer’iyye Sicil Defteri (H. 1049-1050) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Aydın, M. A. (2002). “Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı ve İşleyişi”. Türkler 10. Cilt. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Aydın, M. S. (1986). ‘‘İslam’ın Estetik Görüşü’’. Kubbealtı Akademi Mecmuası 4/9-24.
• Aydın, M. A. (2003). “Mahkeme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/341-344. İstanbul: TDV Yayınları.
• Aydın, M. A. (1994). “Osmanlı’da Hukûk”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi 1. cilt İstanbul: İslâm Tarihi, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi yayınları.
• Ayvazoğlu, B. (1999). Aşk Estetiği 5. Baskı, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Bayındır, A. (1999). “Osmanlıda Yargının İşleyişi”. Osmanlı 6. Cilt. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Bayındır, A. (1986). İslam Muhakeme Hukuku (Osmanlı Devri Uygulaması). İstanbul: İslami İlimler Araştırma Vakfı Yayınları.
• Bingöl, S. (2004). Tanzimat Devrinde Osmanlı’da Yargı Reformu (Nizâmiyye Mahkemelerinin Kuruluşu ve İşleyişi 1840-1876). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Bozdağ, T. (2018). Gelenekten Geleceğe Ebru. Ankara: İKSAD Yayınları.
• Ceyhan, M. (2016). “Yozgat Şer‘iyye Sicillerinin Kaynak Değeri ve Diplomatik Özellikleri Hakkında Bir Değerlendirme”. I. Uluslararası Bozok Sempozyumu Kitabı 1.
• Ceyhan, M. (2011). “Tanzimat Dönemi Sonrası Şer’iyye Sicil Defterlerinin Muhteva ve Diplomatik Açıdan Tahlili”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 29/29 (Mart 2011), 49-82.
• Coşkun, İ. (2021). “Allah İnancının Klâsik İslâm Sanatlarındaki Yansımaları”. İslam Sanatları Kozmolojik Dengenin Sanatsal Tezahürleri. İstanbul: Divan Kitap Yayınları, 35-46.
• Çadırcı, M. (2013). Tanzimat Döneminde Anadolu’nun Ekonomik ve Sosyal Yapısı 3. Basım Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Çağman, F. (2022). “Katı‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/32-35. İstanbul: TDV Yayınları.
• Çağman, F. (1976).“XV. Yüzyıl Kâğıt Oymacılık (kaat’ı) Eserleri”. Sanat Dünyamız 8 (İstanbul), 22-27.
• Çalışkan, Â. (1998). ‘‘İslam Estetiği Üzerine Bir Deneme’’. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 10/331-342.
• Çetintaş, V. (2006). “Külliyat-ı Divan-ı Selim Adlı Eser İçinde Yer Alan Kat’ı Kompozisyonlar”. Uluslararası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu Bildirileri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Çığ, K. (1958). “Türk Oymacıları (Katı’ları) ve Eserleri”. Yıllık Araştırma Dergisi 2 Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü Ajans-Türk Matbaası, 159-179.
• Demil, E. (2021). “İslâm Sanatlarının Karakteristik Özellikleri Çerçevesinde Hadislerde “Estetik” Tasavvuru”. İslam Sanatları Kozmolojik Dengenin Sanatsal Tezahürleri İstanbul: Divan Kitap Yayınları, 189-208.
• Demirel, Ö. (1988). “1788-1808 Tarihlerinde Sivas Şer'iye Sicillerinde Geçen Vakfiyeler”. Vakıflar Dergisi 20/377-383.
• Denktaş, M. (2005). “Şer’iyye Sicil Defterleri’nin Sanat Tarihi Araştırmalarındaki Önemi (Kayseri Ölçeği)”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 18.
• Derman, M. U. (1992). “Besmele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/532-537. İstanbul: TDV Yayınları.
• Derman. M. U. “Osmanlı İstanbul’unda Hat Sanatı” Osmanlı İstanbulu-I Ed. Feridun M. Emecen-Emrah Safa Gürkan İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları-İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. 475-494. https://osmanliistanbulu.org/tr/images/osmanliistanbulu-1/26_ugur-derman.pdf.
• Derman. M. U. (1994). “Ebru”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/80-82. İstanbul: TDV Yayınları.
• Derman. M. U. (1977).Türk Sanatında Ebrû. İstanbul: Akbank Yayınları.
• Durhan, İ. (2008). “Osmanlı Döneminde Yargı Teşkilatındaki Değişmeler”. Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (EÜHFD) 12/3–4.
• Ekinci, E. B. (2002). “Tanzimat Devri Osmanlı Mahkemeleri”. Türkler Ansiklopedisi 13. cilt Ankara: Yeni Türkiye yayınları.
• Ekinci, E. B. (2004). Osmanlı Mahkemeleri: Tanzimat ve Sonrası. İstanbul, Arı Sanat Yayınları.
• Ertan, M. H. “Osmanlı Arşivinde Bulunan Ebru Örnekleri ve Sanat Tarihi Açısından Önemi”. https://www.academia.edu/32197363.
• Fendoğlu, H. T. (2002). “Tanzimat Sonrası Hukuki Dualizmi”. Türkler XIV, 727-738.
• Fendoğlu, H. T. (1996). İslam ve Osmanlı Anayasa Hukukunda Yargı Bağımsızlığı. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Gür, A. R. Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakımından Mecelle. İstanbul: Sebil Yayınları, 1993.
• Halaçoğlu, A. (1987). “Şer'iyye Sicillerinin Önemi ve 381 Numaralı Harput Şer'iyye Sicili (H.1283-84, M.1866-68)’nin Tanıtımı”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi C. 1/1, 33-48.
• Hızlı, M. (1991). “Maddi Kültür Varlıklarımızın Onarımlarını Belirlemede Şer'iyye Sicillerinin Rolü”. Taç Vakfı Yıllığı I/142-153.
• Işık, A. (2019). “Şer‘iyye Sicilleri Arşivi”. Ağa Kapısından Şeyhülislamlığa İstanbul Müftülüğü. Ed. Ayhan Işık-Kamil Büyüker. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 233-243.
• İnalcık, H. (1947). “Bursa Şer'iye Sicillerinde Fatih Sultan Mehmed'in Fermanları”. Belleten C.11/44, 693-708.
• İnalcık, H. (1981). “Osmanlı İdâre, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler; Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler”. Türk Tarih Belgeleri Dergisi/Belgeler C. 10/14, 1- 91.
• İnalcık, H. (1942). “Saray Bosna Şer’iyye Sicillerine Göre Viyana Bozgunundan Sonra Harp Yıllarında Bosna”. Tarih Vesikaları C. 2/9, 178-187.
• Karaman, H. (1974). İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İrfan Yayınları.
• Köstüklü, N. (1993). 1820-1836 Yıllarında Hamid Sancağı ve Türkiye (182 numaralı Isparta Şer’iyye Siciline Göre). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Köylü, S. ve Etikan, S. (2021). “Katı’ Sanatı ve Çağdaş Yorumcularından Emel Nurhan Ogan”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 14/78.
• Kurt, Y. ve Ceyhan, M. (2012). Osmanlı Paleografyası ve Osmanlı Diplomatikası Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (1998). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul, Kubbealtı Neşriyat.
• Moğol, H. (1996). Teke Sancağı Şer'iyye Sicilleri (1223-1232/ 1807-1812) 1. Baskı. Ankara: Mehter Yayınları.
• Morçay, S. (2014). Türk Sanatında Katı’ İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Oral, M. Z. (1945). “Şer’iyye Mahkemeleri Sicilleri”. Konya Halkevi Aylık Kültür Dergisi 83/12-15.
• Ortaylı, İ. (2006). “Osmanlı Kançılaryasında Reform: Tanzimat Devri Osmanlı Diplomatikasının Bazı Yönleri”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu Ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu. Ankara: İş Bankası Yayınları, 389-403.
• Ovalıoğlu, İ. (2007). Arşivin Rengi Osmanlı Belgelerinde Ebru ve Etiket İstanbul: Türkiye İş bankası Yayınları.
• Özdemir, O. H. (1977). “Şer'iye Sicil Defteri ve Yunus Emre”. Uluslararası Yunus Emre, Nasrettin Hoca, Karamanoğlu Mehmet Bey ve Türk Dili Semineri Bildirileri, Konya Mevlâna Enstitüsü, 42-51.
• Özdemir, R. (1987). “Şer'iyye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/1, 191-198.
• Özdemir, R. (1986). “Şer’iyye Sicillerinin Sosyo-Ekonomik Tarih ve Halk Kültürü Açısından Önemi”. I. Battalgazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu Tebliğler. Malatya, 179-187.
• Sönmez, G. (2007). Gelenekselden Günümüze Ebru. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Şekeroğlu, E. (1999). 183 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili Defteri (H. 1224/25- M.1809/1810) Metin Transkripsiyonu ve Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Şen, G. (1996). 69 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili (H. 1069-M.1658/59) Transkripsiyonu ve Değerlendirilme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Şer‘iyye Sicilleri Arşivi (SŞA). İstanbul Kadılığı Mahkemesi (İKM), No. 1-335.
• Şer‘iyye Sicilleri Arşivi. Kısmet-i Askeriye Mahkemesi, No. 2134, 246-248; 2028, 154; 2006, 29; 2023, 52-53; 2028, 176-178; 2023, 27, 31; 2028, 4, 46, 68, 80, 114, 120, 142, 146, 174.
• Şer‘iyye Sicilleri Arşivi. Havâss-ı Refîa Kadılığı Mahkemesi, No. 258, 280, 293, 285, 323.
• Şer‘iyye Sicilleri Arşivi. Rumeli Sadareti Mahkemesi, No. 438.
• Tak, E. (2009). Diplomatik Bilimi Bakımından XVI.-XVII. Yüzyıl Kadı Sicilleri ve Bu Sicillerin İhtiva Ettiği Belge Türlerinin Form Özellikleri ve Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Tan, M. (1998). 66/2 Numaralı Kayseri Şer'iyye Sicili Defteri (H. 1067/68- M.1656/57) Transkripsiyon ve Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Tanarslan, T. (1988). “Bir Ebrucu Gözüyle Ebru Sanatı”. Antika 36/12-17.
• Tanarslan, T. (1994). “Bilimsen Açıdan Ebru” Bilim ve Teknik 316.
• Taneri, A. (1989). “Kültür Tarihimizin Kaynaklarından Şer'iye Sicillerinin Değerlendirilmesi: Ankara’nın 1 Numaralı Şer’iye Sicili”. Milli Kültür 65 /48-53.
• Tekingür, S. (2023). İslâm Düşüncesinde Estetik Anlayışı. Ankara: İksad Yayınları.
• Tiryaki, Y. (2018). “Şer’î Siciller ve Meşîhat Arşivi’nde Yer Alan Yazmalarda Kullanılan Sanatlar”. Din ve Hayat Dergisi 34 /161-164.
• Tiryaki, Y. (2000). Türk Ebru Sanatı. İstanbul: Gözen Yayınları.
• Topaloğlu, B. (1995). “Esma-i Hüsnâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/404-418. İstanbul: TDV Yayınları.
• Turan, Ş. (1974). “Şer'iyye Sicillerinin Tarihî Kaynak Olarak Önemi”.
• [CIEPO=Ciepo] Studi Preottomani e Ottomani: Atti del Convegno di Napoli (24-26 Settembre 1974), 225-228.
• Turgal, H. (1938). “Cumhuriyetin Tarihimize Verdiği Mühim Bir Kaynak: Mülga Şer’iye Mahkemeleri Sicilleri”. Çorumlu 7/ 7-10.
• Uğur, Y. (2010). “Şer’iyye Sicilleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/8-11. İstanbul: TDV Yayınları.
• Uğur, Y. (2003). “Mahkeme Kayıtları (Şer‘iye Sicilleri): Literatür Değerlendirmesi ve Bibliyografya”.Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1/1-305-344.
• Uluçay, M. Ç. (1951-1953). “Manisa Şer'iye Sicillerine Dair Bir Araştırma”.Türkiyat Mecmuası 10/285-298.
• Uşan, H. (2022). “Kat’ı Sanatı Klasik Cilt Uygulaması”. Bursa Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi C. 41/1, 83-101.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1935). “Şer‘î Mahkeme Sicilleri”.Ülkü C. 29, 365-368.
• Ünver, D. “Sabrın Kâğıtla Sınandığı Sanat (Kaatı’)”. Nigarhane Dergisi 1/1 (2021), 33-41.
• Ünver, S. ve Mesara, G. Türk Sanatında İnce Kâğıt Oymacılığı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1998.
• Ünver, S. (1944). “Türk Tezyinatında Tezhip ve Ebru”. Radyo 3/29
• Yavuz, Y. Ş. (1997). “Hamdele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/448-449. İstanbul: TDV Yayınları.
• Yücelt, N. (1938). “17. Asırda Kumaş ve Kumaşçılar -Bursa Mahkeme-i Şer’iye Sicillerine Göre”. Uludağ: Bursa Halkevi Dergisi 17.