The Caliph Nasir-Lidinilah and the Later Futuwwa Organization in the Abbasids

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 5, 3045 - 3057, 31.12.2023

Yasemin Sarı Cevelek

https://doi.org/10.15869/itobiad.1342354

Öz

As a social institution, futuwwa is a part of our cultural history and constitutes one of the important dynamics of the society. Examination of the developmental phases of futuwwa in the historical process is important in terms of our religious, social, political and cultural life. In this respect, the futuwwa organization, which we think is important, requires examination from a historical perspective. Futuwwa which means youth, heroism, generosity, derives from the word fetā, which means young, heroic, generous in the Qur'an, and was used by the Arab in the pre-Islamic period for moral qualities such as bravery, chastity and generosity. At that time, it was not possible to talk about futuwwa as an institution. Futuwwa consisted mostly of moral qualities maintained by the personal efforts of individuals. In the Islamic period, especially during the reign of Khulafa al-Rashidun, the borders of the Islamic state spread to Iran, Syria, Egypt and North Africa, and the contact with different cultures led to many changes in social and political fields. With the coming to power of the Umayyads, this change accelerated even more, and due to the increase in interaction with other cultures in the expanding lands, situations that would create chaos in the Islamic society began to emerge over time. This situation paved the way for the emergence of the concept of futuwwa in the society. The use of futuwwa to express a social group in society took place during the Abbasid period. However, the emergence of futuwwa as an identity that determines a social segment took place during the Abbasid period. In this study, after a brief definition of futuwwa is made and its formations and its course in the historical process are mentioned. In addition, the organization of the futuwwa during the reign of Nasir-Lidinillah (575-622/1280-1225), one of the Abbasid caliphs, and the political and religious reasons that led the caliph to this were mentioned. The main focus of the study is Zahir Biemrillah (622-623/1225-1226), Müstansır-Billah (623-640/1226-1242) and Müstasim-Billah (642-656/1226-1258), who respectively became the caliphate after Caliph Nasir and remained in the caliphate for thirty-three years in total. This situation of the Futuwwa organization in the periods was examined.

Anahtar Kelimeler

Futuwwa, Nasir-Lidinillah, Mustansir-Billah, Mustasim-Billah, Organization

Abbâsîlerde Halife Nâsır-Lidînillâh ve Sonrası Fütüvvet Teşkilatı

Öz

Sosyal bir müessese olarak fütüvvet, kültür tarihimizin bir parçası olup toplumun önemli dinamiklerinden birini oluşturmaktadır. Fütüvvetin tarihî süreçte geçirdiği gelişim evrelerinin incelenmesi dinî, içtimaî, siyasî ve kültürel hayatımız açısından ehemmiyet arz etmektedir. Bu bakımdan fütüvvet teşkilatı, tarihî perspektiften de incelemeyi gerektirmektedir. Gençlik, kahramanlık, cömertlik gibi manalara gelen fütüvvet, Kur’ân-ı Kerîm’de genç, kahraman, cömert anlamlarına gelen fetâ kelimesinden türemiş olup İslâm öncesi dönemde Arap toplumu tarafından şecaat, iffet, cömertlik gibi ahlâkî vasıflar için kullanılmaktaydı. O dönemde fütüvvetten bir kurum olarak bahsetmek mümkün değildi. Fütüvvet daha ziyade bireylerin şahsî çabalarıyla sürdürülen ahlâkî vasıflardan ibaretti. İslâmî döneme gelindiğinde özellikle Hulefâ-yi râşidîn zamanında İslâm devletinin sınırlarının İran, Suriye, Mısır ve Kuzey Afrika’ya kadar yayılmasıyla birlikte farklı kültürlerle temasa geçilmesi, sosyal ve siyasî alanlarda pek çok değişikliğe neden olmuştur. Emevîlerin iktidara gelmesiyle birlikte bu değişim daha da hızlanmış, genişleyen topraklarda diğer kültürlerle etkileşimin artması sebebiyle zamanla İslâm toplumunda kaos oluşturacak durumlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu durum toplumda fütüvvet telakkisinin doğmasına zemin oluşturmuştur. Fütüvvetin toplumda sosyal bir zümreyi ifade etmek maksadıyla kullanılması ise Abbâsîler döneminde gerçekleşmiştir. Bu çalışmada fütüvvetin kısaca tanımı yapılmış olup fütüvvet teşekküllerine ve tarihî süreçteki seyrine değinilmiştir. Ayrıca fütüvvet oluşumunun Abbâsî halifelerinden Nâsır-Lidînillâh döneminde (575-622/1280-1225) teşkilat haline getirilmesi ve halifeyi buna sevk eden siyasî ve dinî gerekçelerden bahsedilmiştir. Çalışmada asıl olarak ise Halife Nâsır’dan sonra sırasıyla hilafete geçen ve toplamda otuz üç yıl hilafette kalan Zâhir-Biemrillâh (622-623/1225-1226), Müstansır-Billâh (623-640/1226-1242) ve Müsta‘sım-Billâh (642-656/1242-1258) dönemlerinde fütüvvet teşkilatının durumu incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fütüvvet, Nâsır-Lidînillâh, Müstansır-Billâh, Müsta‘sım-Billâh, Teşkilat

Kaynakça

• Aktaş, S. (2014). Razavî Fütüvvetnâmesi Hacıbektaş Halk Kütüphanesi No: 401560 Metin Çevirisi ve Değerlendirmesi (Yüksek Lisans Tezi). Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Nevşehir.
• Bayram, M. (2016). Anadolu Ahiliğinin Teşekkülündeki Rolü Açısından Fütüvvet Hareketi ve Tarihi. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 1, 51-72.
• Cevad, M. (1958). el-Fütüvve ve etvâruhâ, Mecmeu’l-Ulemâi’l-Irâkî.
• Çağatay, N. (1952). Fütüvvet-Ahi Müessesinin Menşei Meselesi II. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/2-3, 61-84.
• Çatak, A., Vural, A. (2017). Halife Nâsır-Lidînillâh ve Şihâbüddin Ömer es-Sühreverdî İkilisinin Fütüvvet Teşkilatının Gelişimindeki Rolü. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu XIII. Yüzyıla Kadar Türk ve İslâm Dünyasında Ahiliğin Temelleri I-II, 1, 1-12.
• Çebi, R. (2002). Hadisleri Bakımından Fütüvvetnâmeler ve Muhammed b. Hüseyin er-Radavî’nin Fütüvvetnâme-i Kebir Adlı Eserindeki Hadislerin Tahrici ve Tahlili (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı, Elazığ.
• Çelik, R. İ. (2022), Halife Nasır Li-dinillah’ın Fütüvvet Faaliyetleri ve Sultan I. İzzeddîn Keykâvus, Tarihçi, 2/1, 83-99.
• Demirci, M. (1992). Ahilikte Tasavvufî Boyut: Fütüvvet. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7, 83-90.
• Demirtaş, F. (2011). Fütüvvet Kavramının/Kurumunun Askerî ve Siyasî Mahiyeti. Ahilik Uluslararası Sempozyumu, 403-423.
• Gölpınarlı, A. (2011). İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı. İstanbul, İstanbul Ticaret Odası Akademik Yayınlar.
• Güler, R. (1992). Razavî’nin Fütüvvet-nâmesi (Fütüvvet-nâme-i kebir veya miftâhü’d-dekâyık fi beyâni’l-fütüvveti ve’l-hakâyı (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Güner, U. (2016). Cahiliye Devrinden Abbasilerin Son Döneminde Kadar Fütüvvet Teşkilatı’nın Gelişimi. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 3/10, 185-201.
• Güzel, F. (2014), Nâsır Li-Dinillâh’ın Halifeliği ve Şahsiyeti (Basılmamış Doktora Tezi), Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Güzel, F. (2017). Halife Nasır Dönemi Fütüvvet Anlayışı ve Teşkilatı, III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu, XIII. Yüzyıla Kadar Türk ve İslâm Dünyasında Ahiliğin Temelleri I-II, 1, 223-234.
• Güzel, F. (2022), Fütüvvet Tarihinde Bir Dönüm Noktası: Halife Nâsır Li-Dinillâh’ın Fütüvveti Tanzimi: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 104, 441-451.
• İbnü’d-Devâdârî. (1972). Kenzü’d-Dürer ve Câmi‘i’l-Gurer: ed Dürrü’l-Matlûbi fî Ahbâri Mulûki Benî Eyyûb (thk. Saîd Abdülfettah Âşûr), 9, Kahire.
• İbnü’l-Esîr. (2003). el-Kâmil fi’t-Târîh (tsh. Muhammed Yusuf ed-Dekkâk), 10, Beyrut, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Fâris. Mu‘cemu Mekâyisi’l-Luga (thk. Abdusselâm Muhammed Harun), 6, Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts.
• İbnü’l-Füvatî. (1962). Mecmau’l-Âdâb fî Mu’cemü’l-Elkâb (thk. Mustafa Cevad), Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 4/3, Dımaşk.
• İbnü’l-Mi’mâr el-Bağdâdî. (1958-1960). Kitabü’l-Fütüvve (thk. Mustafa Cevad, Muhammed Takıyyüddin el-Hilâlî), Bağdat, Mektebetü’l-Müsenna.
• İbnü’s-Sâî, el-Câmiü’l-Muhtasar fî Unvâni’t-Tevârîh ve Uyûni’s-Siyer.
• Kabakçılı, O. (2011). Kur’an’da Fütüvvet. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 10/35, 299-306.
• Kayaoğlu, İ. (1981). Halife en-Nasır’ın Fütüvvete Girişi ve Bir Fütüvvet Buyrultusu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25, 221-227.
• Meriç, N. (2013). Radavi’nin Haza Kitabu Fütüvvetname (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Manisa.
• Muhammed Saîd Abdülmü’min, (1987). el-Fütüvvetü’l-İslâmiyye ve’l-Fütüvvetü’s-Sûfiyye. el-Kitâbü’t-Tezkârî li-Nedveti’l-Allâme Ebi’n-Nasr Mübeşşir et-Tırâzî, 341-372.
• Ocak, A.Y. (1996), Fütüvvet, Tarih, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 13, ss. 262-263). TDV Yayınları.
• Pırlanta, İ. (2017). Bir Fütüvvet Buyrultusu Işığında Halife Nâsır Dönemi Fütüvvet Anlayışı. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu, XIII. Yüzyıla Kadar Türk ve İslâm Dünyasında Ahiliğin Temelleri I-II, 1, 359-371.
• Sarı, Y. (2013). Müstansır-Billâh ve Dönemi (623-640/1226-1242) (Basılmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, İstanbul.
• Taeschner, F. (1953-1954). İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilatı). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15, 3-32.
• Uludağ, S. (1996). Fütüvvet, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 13, ss. 259-261).
• Zebîdî. (2001). Tâcü’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs (thk. Abdülmecîd Vattâş). 1-40, Kuveyt.
• Zehebî. (1990). Târîhü’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm (thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî). 1-53, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî.