Life of Sheikhulislam Sadullah Sadi Çelebi and the Fatwa Concerning the Qizilbash

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 2, 815 - 838, 01.07.2024

Ayhan Işık

https://doi.org/10.15869/itobiad.1462594

Öz

In the Ottoman Empire, the duty of fatwa was performed by the Shaikh al-Islam in the center and by the muftis in the provinces. Sheikh al-islams, who were at the highest level of the scholarly class, played an active role in the political arena in addition to their religious and legal duties. Sadullah Sadi Celebi was one of the most active sheikh al-islams of the period of Suleiman the Magnificent, when controversial issues were on the agenda in the religious and political arena. Sadi Celebi, who was also a prominent poet and wrote works in the fields of tafsir, hadith and fiqh, became sheikh al-islam after Kemalpashazade Ahmet Shemsettin Efendi and before Civizade Muhyiddin Mehmet Efendi (in 1534-1539) - at a time of intense religious, political and sectarian debates. Although Sadi Celebi succeeded Ibn Kamal as sheikh al-islam, he disagreed with his predecessor on some scholarly, political and sectarian issues. In particular, a comparison of Ibn Kamal's and Sadi Celebi's fatwas on the Kizilbash shows that Ibn Kamal issued very harsh fatwas on this issue. Sadi Celebi, on the other hand, did not issue fatwas against the Kizilbash, remained silent when necessary, and even took care to protect their rights. As a result, Sadi Celebi's objectivity in his fatwas was also reflected in his actions.
In this study, Sheikh al-islam Sadi Celebi’s scholarly and political career will be analyzed. In addition, Shaykh al-Islam Sadi Celebi's fatwas on the Kizilbash will be evaluated by comparing them with those of his predecessor Shaykh al-Islam Ibn Kamal. His neutrality on the Kizilbash issue after Sheikh al-Islam Ibn Kamal is very important in terms of analyzing the political conjuncture of the period. It is thought that the study will contribute to the field of the History of Islamic Sects as Sadi Celebi's Kizilbash fatwas will be examined.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Ottoman Empire, History of Islamic Sects, Ottoman Empire, Sheikh al-Islam Sadullah Sadi Celebi, Ibn Arabi., Qizilbash

Şeyhülislam Sadullah Sadi Çelebi’nin Hayatı ve Kızılbaşlarla İlgili Fetvası

Öz

Osmanlı Devleti’nde fetva vazifesi, merkezde şeyhülislâm, taşrada ise müftüler tarafından icra edilmiştir. İlmiye sınıfının en üst mertebesinde bulunan şeyhülislamlar, dinî ve hukukî vazifelerinin yanında siyasî sahada da aktif rol oynamışlardır. Dinî ve siyasî arenada tartışmalı meselelerin gündemde olduğu Kanuni Sultan Süleyman döneminin ilmî ve siyasî yönden en aktif şeyhülislamlarından biri de Sadullah Sadi Çelebi’dir. Şairlik yönüyle de ön plana çıkan, tefsir, hadis ve fıkıh sahasında eserler kaleme alan Sadi Çelebi, Kemalpaşazade Ahmet Şemsettin Efendi’den sonra ve Çivizâde Muhyiddin Mehmet Efendi’den önce (1534-1539 yıllarında) -dinî, siyasî ve mezhebi tartışmaların yoğun olduğu bir dönemde- şeyhülislamlık yapmıştır. Sadi Çelebi, İbn Kemal’den sonra şeyhülislamlık vazifesine gelmiş olsa da ilmî, siyasî ve mezhebî bazı konularda selefiyle fikir ayrılığına düşmüştür. Özellikle İbn Kemal ile Sadi Çelebi’nin Kızılbaşlarla ilgili fetvaları mukayese edildiğinde İbn Kemal’in bu konuda oldukça sert fetvalar verdiği görülmektedir. Sadi Çelebi’nin ise Kızılbaşlar aleyhinde fetva vermediği, gerektiğinde sessiz kaldığı ve hatta onların haklarının korunmasına özen gösterdiği dikkat çekmektedir. Netice itibariyle Sadi Çelebi’nin fetvalarındaki bu objektifliği icraatlarına da yansımıştır.
Çalışmamızda Şeyhülislam Sadi Çelebi’nin ilmî ve siyasî kariyeri incelenecektir. Ayrıca Şeyhülislam Sadi Çelebi’nin Kızılbaşlarla ilgili fetvalarının, selefi Şeyhülislam İbn Kemal’in fetvalarıyla mukayesesi yapılarak değerlendirilecektir. Şeyhülislam İbn Kemal’den sonra Kızılbaşlık meselesindeki tarafsızlığı, dönemin siyasî konjonktürünü analiz etme açısından oldukça önemlidir. Sadi Çelebi’nin Kızılbaşlarla ilgili fetvalarının mercek altına alınması sebebiyle çalışmamızın İslam Mezhepleri Tarihi alanına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepler Tarihi, Osmanlı Devleti, Şeyhülislam Sadi Çelebi, Kızılbaş, İbn Arabi.

Kaynakça

• Acar, C. (2022). “İbn Kemal’in Şah İsmail’e Yönelik Tekfirinin Siyâsî Boyutları Üzerine”. Danisname Beşerî ve Sosyal Bilimler Dergisi 5: 105-131, https://doi.org/10.5281/zenodo.7090831.
• Akakuş, R. (1989). “Şeyhülislâm Sâ’dî Çelebi ve Dârü’l-Kurrası”. Diyanet Dergisi 25/2: 95-108.
• Akgündüz, A. (1994). “Ebüssuûd Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/365. İstanbul: TDV Yayınları.
• Altınay, A. R. (1931). Onaltıncı Asırda Râfizîlik ve Bektâşîlik. İstanbul: Muallim Ahmed Halim Kütüphanesi.
• Altunsu, A. (1972). Osmanlı Şeyhülislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Arslan, S. (2019). Bilgiyi İstinsahla Çoğaltmak: Osmanlı İlim Kamuoyunda Bilginin Dolaşımı-İznik Medresesi-Süleymaniye Medreseleri Dönemi- İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Âşık Çelebi. (2010). Meşâʻirü’ş-şuʻarâ. haz. Filiz Kılıç. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Atâî, Nev‘îzâde Atâullah b. Yahya. (1989). Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şekâik, haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Aydın, F. (2016). “Konjonktürün Ürettiği Yahudi Karşıtı Bir On Altıncı Yüzyıl Reddiyesi: Kitâbu Keşfi’l-esrâr fî İlzâmi’l-Yehûd ve’l-Ahbâr”. Osmanlı’da Felsefe, Tasavvuf ve Bilim, ed. Fuat Aydın ve M. Bedizel Aydın. İstanbul: Mahya Yayınları: 214-237.
• Baltacı, C. (1976). XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası Yayınları.
• Başar, S. (2017). Eserleri, Fotoğrafları ve Aileleriyle Osmanlı Şeyhülislamları. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Bembeyaz, E. (2019). Şeyhülislam Sadi Çelebi’nin (ö. 1539) Yapışdırma Fetva Mecmualarının Değerlendirilmesi. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Beyânî Mustafa b. Carullah, (1997). Tezkiretü’ş-şuʻarâ, haz. İbrahim Kutluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Bilmen, Ö. N. (2008). Büyük Tefsir Tarihi: Tabakatü’l-Müfessirin. İstanbul: Ravza Yayınları.
• Bulut, H. İ. (2005). “Osmanlı-Safevî Mücadelesinde Ulemanın Rolü: Kemal Paşazâde Örneği”. Dini Araştırmalar Dergisi 7/21: 179-196.
• Bursalı Mehmed Tahir. (2016). Osmanlı Müellifleri, haz. Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Bursalı Mehmed Tahir b. Rıfat. (1914). Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Celalzâde Mustafa Çelebi. (2011). Kanunî’nin Tarihçisinden Muhteşem Çağ Kanunî Sultan Süleyman: Tabakatü’l-memâlik ve derecetü’l-mesâlik. haz. Ayhan Yılmaz. İstanbul: Kariyer Yayıncılık.
• Çiftcioğlu, İ. (2008). “XV. Yüzyıl Osmanlı İlim Hayatında Sâdeddin Taftâzânî ve Seyyid Şerif Cürcânî Etkisi”, 38. ICANAS Bildiriler. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Çağlar, M. N. (2019). Şeyhülislam Sa'di Efendi'ye ait Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi 439 Numarada Kayıtlı Fetvâ Mecmuası'nın Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Çelik, E. (2014). “Şeyhülislâm Sa’dî Çelebi ve Kâdî Beyzâvî Hâşiyesinin Değerlendirilmesi”. II. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Kastamonu’nun Manevi Mimarları- Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 637-651.
• Çelik, E. (2015). Şeyhulİslâm Sa‘dî Çelebi ve ‘el-Fevâidü’l-behiyye: Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî’ Adlı Eserinin Tahlili. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çelik, E. (2017). “Osmanlıda Hoca-Talebe İlişkisine Güzel Bir Örnek: Şeyhülislâm Sa’dî Çelebî ve Amasyalı Kızıl Molla”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Amasya, II/287-296.
• Çetintaş, R. (2016). “Şeyhülislam Sadi Çelebi (ö. 945/1539)’nin Fetvâ-yı Sadiyye İsimli Bir Fetvası”, III. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Veli Sempozyumu: Kastamonu’da İlmi Hayat ve Kastamonu Alimleri, Ed. Ali Rafet Özkan. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 189-199.
• Çınar, F. (2009). “İsmail es-Sivasi ve Sûfîlerin Raks/Devrânı Hakkında Verdiği Bir Fetvası”. XIII/1/323-340. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Çolak, K. (200). XVI. Yüzyılda İstanbul’da İhtida Hareketleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Çuluk S. ve Karaca, Y. (2015). Osmanlı Arşivi’nde Şeyhülislam Fetvaları. İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Dalkıran, S. (1997). İbn Kemal ve Düşünce Tarihimiz. İstanbul: OSAV Yayınları.
• Danişmend, İ. H. (2011). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 5: 109-168.
• Danişmend, İ. H. (1971). Osmanlı Devleti Erkânı. İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Demir, Z. (1984). Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları: Kuruluştan X/XVI. Asrın Sonuna Kadar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Demir, Z. (2006). XIII.-XVI. Yüzyılları Arası Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Eliaçık, M. (2016). “Ebüssuud Efendi’nin Manzum Fetvaları”. Turkish Studies, Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic XI/15: 105-118.
• Eliaçık, M. (2021). “Malkara Müftüsü Muhammed Sezâyî Efendi ve Manzum Fetvâları”. Çukurova Araştırmaları 7/2: 230-237.
• Furat, A. H. ve Tırabzon, A. (2015). “Şeyhülislam Saʻdi Çelebi’nin Fetvalarının Toplandığı Mecmûalar”, Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar, ed. Ömer Mahir Alper-Müstakim Arıcı. II/179. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Gündüz, İ. (2008). “Safevîler Devleti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/253. İstanbul: TDV Yayınları.
• Gürer, D. (2010). “Osmanlılar'da Semâ, Devrân, Raks Tartışmaları ve İki Şeyhülislam Risalesi”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 11/26: 1-23.
• Habeşî, A. M. (2004). Câmi‘u’ş-şürûh ve’l-havâşî mu’cemun şamilün li-esmai’l-kütübi’l-meşruha fî’t-türasi’l-İslâmî ve beyani şüruhiha. 1/318-319. Ebudabi: el-Mecmau’s-Sekafi.
• Hayreddin Zirikli. (1990). A’lam (Kâmusu Terâcim). Beyrut: Dâru’l-ilim.
• Işık, A. (2021). Meşihat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü’l-eşrâflık Müessesesi. Ankara: İlâhiyât Yayınları.
• İbnü’l-Hümâm Kemâlüddin Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamid es-Sivâsî el-İskenderî. (2003). Şerhu Fethi’l-kadîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye.
• İbnü’l-İmâd, Ebu’l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî ed-Dımaşkî. (1993). Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkâdir Arnavut-Mahmud Arnavut. Beyrut: Dâru İbni Kesîr.
• İbn Rüşd. (1991). Bidayetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Muktesid, Çev. Ahmet Meylani. IV. İstanbul: Beyan Yayınları.
• İlmiyye Sâlnâmesi. (1998). Haz. Seyit Ali Kahraman vd. İstanbul, İşaret Yayınları.
• İnanır, A. (2010). “Osmanlı’da Semâ, Raks ve Devrân Tartışmaları Bağlamında Şeyhülislâm Zenbilli Ali Cemâlî Efendi’ye İsnat Edilen ‘Risale Fi Hakkı’d-Devrân ve’r-Raks’ın Aidiyet Sorunu”. Usul İslam Araştırmaları Dergisi 14: 155-178.
• İnanır, A. (2013). “Tokatlı Şeyhülislam İbn Kemal’in Osmanlı Hukukuna Katkıları ve Şia’ya Dair Fetvası”. Tokat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Tokat: Özyurt Matbaacılık, 3/301: 295-310.
• İnanır, A. (2013). “XVI. Yüzyıl Osmanlı Fakih ve Sûfîlerin Semâ, Raks ve Devrân Tartışmalarında Lehte ve Aleyhte Kullandıkları Hukûki Deliller ve Değerlendirilmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2: 237-269.
• İpşirli M. ve Demir, Z. (2008). “Sâdî Çelebi”, 35/404-405. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• İpşirli, M. (2010). “Şeyhülislâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/91-96. İstanbul: TDV Yayınları.
• İpşirli, M. (1993). “Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/348. İstanbul: TDV Yayınları.
• İsmail Paşa el-Bağdâdî, Îzâhü’l-meknûn fi’z-zeyl alâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’lfünûn. 1/142. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî.
• İsmail Paşa, (1951). İbn M. Emin b. Mir Selim el-Babanî el-Bağdadî (ö. 1920). Hediyyetü’l-Arifin. I/386. İstanbul: MEB Yayınları.
• Kaplan, D. (2008). Buyruklara Göre Kızılbaşlık. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Kâtib Çelebi, (1992). Mustafa b. Abdullah Hacı Halife (ö. 1067/1657). Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. I-III. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye.
• Kaya, S. (2012). “Vekalet Akdine Dair Bir Tartışma Bağlamında Osmanlı Döneminde Fetvanın MüftâBih Hale Geliş Süreci”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 20: 71-86.
• Kemal Paşazade. Risâle fi Reddi’s-Sûfiyye. Mekke: Harem Kütüphanesi, 150/14, Mikrofilm No: 2271.
• Kemal Paşazade. Risâle fi Reddi’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, Murad Buhârî Tekkesi, 327.
• Kemal Paşazade. Risâle fi Reddi’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa, 616; Hacı Mahmud Efendi, 5689; Hafîd Efendi, 453.
• Kemal Paşazade. Risâle fi Reddi’s-Sûfiyye. İzmir: İzmir Millî Kütüphane, Yazmalar Kataloğu, 1999.
• Kemal Paşazade. Risâle fi Reddi’s-Sûfiyye. Çorum: Hasan Paşa Kütüphanesi, 1691/2.
• Kemikli, B. (1997). “Türk Tasavvuf Edebiyatında Risâle-i Devrân ve Semâ Türü ve Gaybî’nin Konuya İlişkin Görüşleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi AÜİFD XXXVII: 448- 451.
• Keskin, M. (2023). "Osmanlı Son Dönem İhyacıları Üzerinde Kadızâdeliler Hareketi’nin Etki Durumu (Ahmet el-Mar’aşî ed-Debbâğî Örneği)", Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, 16: 23-47.
• Kılıç, M. E. (1996). “Fususulhikem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/230-237. İstanbul: TDV Yayınları.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. (2014). Tezkiretü’ş-şuarâ. Haz. İbrahim Kutluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Koca, F. (2004). “Osmanlı Fakihlerinin Semâ, Raks ve Devrân Hakkındaki Tartışmaları”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 5/13: 25-74.
• Konur, H. (2000). İbrâhîm Gülşenî, Hayâtı, Eserleri, Tarîkatı. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Latîfî. (2000). Tezkiretü’ş-şuʻarâ ve Tabsuratün-nuzamâ. haz. Rıdvan Canım. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
• Maden, Ş. (2011). “Osmanlılar’da el-Keşşâf ve Envâru’t-Tenzîl Hâşiyeleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi [Türkiye’de İslami İlimler: Tefsir ve Kur’an İlimleri I] IX/18: 241-273.
• Maden, Ş. (2021). “Tefsir Hâşiye Edebiyatının Karakteristik Bir Özelliği Olarak Eleştiri: Sa‘dî Çelebi’nin İbn Kemâl Paşa’ya Yönelik Bazı Eleştirilerinin Tahlili”. Mutalaa 1/1: 36-55.
• Maden, Ş. (2013). “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Hâşiyeciliğin Önemi -Şeyhülislam Sa’dî Çelebi’nin (ö. 945/1539) Hâşiye-i Sûre-i Mülk ‘ale’l-Kâdî el-Beyzâvî İsimli Hâşiyesi Örneğinde Bir Değerlendirme-”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları, Ed. Bilal Gökkır vd. 2/57-89. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi.
• Mahmud b. Süleyman el-Hanefî el-Kefevî. Ketaibu aʻlâmi’l-ahyâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttap, 690.
• Mecdî Mehmed Efendi. (1989). Şakāik-i Nuʻmâniyye ve Zeylleri: Hadâikü’ş-şakāik, haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Mecdî Mehmed Efendi el-Edirnevî (1989). Hadâiku’ş-şakâik: Tercüme ve Zeyl-i Şekâik-i numâniyye, haz. Abdülkâdir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Melikof, I. (1993). Uyur İdik Uyardılar: Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları, trc.Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınları.
• Muhyiddin Mehmed b. Kasım Ahaveyn. es-Seyfü’l-meşhûr ale’z-zindîk ve sabbi’r-Rasûl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1279.
• Müstakimzâde Süleyman Sadeddin. Devha-i Meşâyih-i Kibâr. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Âşir Efendi, 251.
• Mehmed Süreyya. (1995). Sicilli-i Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye, haz. Ali Aktan vd. III/27. İstanbul: Sebil Yayınevi.
• Nev‘îzâde Atâullah b. Yahya. (1989). Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şakâik, haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Nevʻizâde Atâyî. (2017). Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî tekmileti’ş-şakâ’ik, Haz. Suat Donuk. I/302. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2013). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2001). “Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/69-73. İstanbul: TDV Yayınları.
• Öge, A. (2010). “Şeyhülislam İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı İktisadi Hayatından Bir Kesit”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 16: 275-298.
• Öngören, R. (2000). Osmanlılarda Tasavvuf. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Özel, M. (2009). “Molla Saʻdi Çelebi Dâru’l-Kurrâsı Vakfiyesi”. İslam Sanat Tarih Edebiyat ve Musiki Dergisi İstem 7/13: 149-156.
• Özen, Ş. (2001). “İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfî’nin İdamının Fıkhîliği”. İslâm Araştırmaları Dergisi 6: 43-57.
• Özen, Ş. (2011). “Teftâzânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/299-308. İstanbul: TDV Yayınları.
• Özen, Ş. (2005). “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5: 249-378.
• Özel, A. (2013). Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Peçevî İbrahim Efendi. (1992). Peçevî Tarihi. haz. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sadi Çelebi. Fetâvâ-yı Saʻdi Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1073.
• Sadi Çelebi. Fetâvâ. Amasya: Bayezıt İl Halk Kütüphanesi, 05 Ba 439.
• Sadi Çelebi. er-Risâletü’s-Sa‘diyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Carullah Koleksiyonu, 171.
• Sadi Çelebi. Hâşiye alâ Tefsiri’l-Beyzâvî/el-Fevâidü’l-Behiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Amcazâde Hüseyin Paşa, 41-42.
• Sadi Çelebi. Hâşiye alâ Tefsiri’l-Beyzâvî. İstanbul: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Yâkub Ağa, 8, Hacı Selim Ağa, 114.
• Sadi Çelebi. Fetâvâ-yı Sadiyye/Mecmua-i Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 2680.
• Sadi Çelebi. Fetâvâ-yı Sadiyye/Mecmua-i Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Sâliha Hatun, 112.
• Sadi Çelebi. Fetâvâ-yı Sadiyye/Mecmua-i Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1073.
• Sadi Çelebi. Fetva. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arabi Koleksiyonu, 1173.
• Sadi Çelebi, Fetâvâ-yı Sadiyye/Mecmua-i Fetâvâ. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arabi, 1173.
• Sadi Çelebi. Fetâvâ-yı Sadiyye/Mecmua-i Fetâvâ. İstanbul: Fatih Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arabi Koleksiyonu, 1173.
• Sadi Çelebi. Fetva Mecmuası. Amasya: Beyazıt İl Halk Kütüphanesi, 439.
• Sehî Bey. Tezkire: Heşt Behişt. İstanbul: Tercüman Gazetesi.
• Şahin, M. (2000). İslam Hukukunda Fetva ve Osmanlılar Dönemi Fetva. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Taşköprülüzâde İsamüddin Ebü’l-Hayr Ahmed Efendi. (1985). eş-Şekāiku’n-Numâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. nşr. Ahmed Subhi Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Teber, Ö. F. (2007). "Osmanlı Belgelerinde Alevilik İçin Kullanılan Dini-Siyasi Tanımlamalar, Dinî Araştırmalar, 10/28:19-38.
• Teber, Ö. F. (2007). "Haydariyye Taifesine Yönelik Eleştiriler: “Risâle fî Hakki’t- Tâifeti’l- Haydariyye” Ekseninde", Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/1: 157-177.
• Teber, Ö. F. (2017). "Mezhebî Ayrışmanın Politik Sonuçları: Safevî Tarikatının Siyasallaşması", İlahiyat Akademi: Altı Aylık Uluslararası Akademik Araştırma Dergisi, 5:193-200.
• Tekindağ, M. C. Şehabeddin (1967). "Yeni Kaynak ve Vesîkaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim'in İran Seferi: Anadolu’da Şi’î Propogandası-Selim’in Aldığı Tedbirler-Müfti Hamza’nın Fetvâsı ile İbn Kemal’in Risâlesi-Şi’î Katliâmı-İran Seferi- Çaldıran Savaşı-Dönüş-Vesîkalar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 17/22:49-78.
• Turan, Ş. (2022). “Kemâlpaşâzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/238-240. İstanbul: TDV Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Üzüm, İ. (2020). “Molla Kâbız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/254-255. Ankara: TDV Yayınları.
• Yıldırım, A. (2014). Müstakımzade Süleyman Saadeddin'in Devhatü'l-Meşâyıh Osmanlı Şeyhü'l-İslamlarının Biyografileri Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Yıldız, E. (2022). Şeyhülislamlığın Bürokratik Yapısı. Ankara: İlahiyat Yayınları.
• Yusuf b. Ebû Abdüddeyyân, Kitâbu Keşfü’l-esrâr fî ilzâmi’l-yehûd, Süleymaniye Kütüphanesi, Giresun Yazmaları, nr. 171/30b-31a.
• Zenbilli Ali Efendi. Risâle fî Hakkı Deverâni’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, İzmirli, 799.
• Zenbilli Ali Efendi. Risâle fî Hakkı Deverâni’s-Sûfiyye. Konya: Konya Mevlânâ Müzesi, A. Gölpınarlı Yazmaları, 109.
• Zenbilli Ali Efendi. Risâle fî Hakkı Deverâni’s-Sûfiyye. Londra: India Office Library and Records (IORL), Or. 12933.