Arşiv Belgelerine Göre XVII-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Yaşanan Depremler

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 3, 1658 - 1673, 30.09.2024

Murat Polat

https://doi.org/10.15869/itobiad.1440819

Öz

Depremler jeolojik olaylardır. Depremler şiddetlerine göre insanların yaşamlarını olumsuz etkilemiştir. Osmanlı Devleti zamanında birçok deprem meydana gelmiştir. Osmanlı halkı, meydana gelen bazı depremleri küçük kıyamet şeklinde adlandırmıştır. Bu çalışmanın amacı; Osmanlı döneminde meydana gelen depremlerin yeryüzüne etkisini, depremlerle birlikte yalan ve asılsız haberlerin yayılmasını, depremleri kendisi için fırsata çevirmeye çalışan bazı kişileri, devletin deprem afeti karşısındaki refleksini, halka karşı tutumunu, halkın deprem karşısındaki psikolojik ve sosyolojik davranış biçimlerini, devletin vatandaşlarına yardımını, halkın birbirleriyle olan yardım ve dayanışmasını arşiv belgelerini kullanarak ortaya koymaktır. Depremle birlikte tahrip olan sanatsal ve tarihî değeri yüksek olan yapıların onarımına devletin yaklaşımı, depremde meydana gelen can ve mal kayıplarının tespitinde devletin izlediği yol arşiv vesikaları ışığında incelenecektir. Depremlerde zarar gören camilerin genellikle cami vakıflarıyla onarılmıştır. Depremden dolayı kamusal alan olan kaleler zarar gördüğünde resmî görevlilerin dışında halk da kale onarımına yardım etmiştir. Çalışmada XVI-XVII. Yüzyıllar arasında Osmanlı Devleti’nde İstanbul, İzmir, Edirne, Rodos, İnebahtı, Malatya, Amasya, Erzincan, Filibe, Bozcaada, Koritos, Şam, Van, Teke Sancağı’nda yaşanmış depremler incelenmiştir. Depremde tahrip olan ya da yıkılan kiliselerin onarımına ve depremde zarar gören gayrimüslim halkın zor durumuna karşı devletin tutumu arşiv belgeleriyle sunulacaktır. Osmanlı coğrafyasında yıkıcı bir deprem olduğunda devlet halktan aldığı vergileri ertelediği ya da almadığı belgelerle ortaya konulmuştur. Araştırmada; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşiv Başkanlığı Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı bünyesinde bulunan arşiv vesikaları kullanılmıştır. Bugüne kadar Osmanlı toplumunda yaşanılan depremlerle ilgili birçok çalışma yapılmıştır. Ancak Osmanlı toplumunda yaşanılan depremler, bütüncül bir yaklaşımla ele alan bir müstakil çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmayla birlikte Osmanlı Devleti’nde yaşanmış olan depremler dört ana başlık altında işlenerek bütüncül bir tablonun ortaya konulması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarihte Depremler, Deprem, Osmanlı Devleti’nde Deprem, Deprem travması, Depremlerin sosyal hayata etkisi, Afet, Osmanlı Devleti’nde yaşanılan depremler

Earthquakes in the Ottoman Empire in the 17th-18th Centuries According to Archive Documents

Öz

Earthquakes are geological events that have negatively impacted human lives depending on their magnitude. Numerous earthquakes occurred during the Ottoman Empire, with some being referred to by the Ottoman people as "small apocalypses." This study aims to explore the impact of earthquakes during the Ottoman period on the earth's surface, the spread of false and misleading information during such events, individuals who sought to exploit these disasters for personal gain, the state’s response to earthquake disasters, and its attitude towards the affected populace. Additionally, the psychological and sociological behaviors of the people in response to earthquakes, the state's assistance to its citizens, and the mutual aid and solidarity among the public are examined using archival documents. The study also investigates the state's approach to repairing artistic and historically significant structures damaged by earthquakes, and the methods employed by the state to assess the loss of life and property caused by these disasters, as evidenced by archival records. Mosques damaged during earthquakes were typically repaired using mosque foundations, and when public structures such as fortresses were harmed, civilians, alongside official personnel, contributed to their restoration. This study specifically examines earthquakes that occurred in the 16th and 17th centuries in the Ottoman Empire, focusing on regions such as Istanbul, Izmir, Edirne, Rhodes, Inebahti, Malatya, Amasya, Erzincan, Plovdiv, Bozcaada, Koritos, Damascus, Van, and the Teke Sanjak. The state's attitude towards the repair of churches damaged by earthquakes and the plight of the non-Muslim population affected by these disasters will also be presented through archival documents. It is demonstrated through records that in the event of a devastating earthquake, the state either postponed or waived taxes collected from the public. The research utilizes archival documents from the Presidency of the Republic of Turkey, Directorate of State Archives, Department of Ottoman Archives. Although numerous studies have been conducted on earthquakes in Ottoman society, no comprehensive study has yet been carried out that approaches these events holistically. This study seeks to present a comprehensive overview of the earthquakes that occurred in the Ottoman Empire by addressing them under four main categories.

Anahtar Kelimeler

Earthquakes in History, Earthquake, Earthquake in the Ottoman Empire, The impact of earthquakes on social life, Disaster, Earthquakes experienced in the Ottoman Empire.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emirî Sultan Selim III (SSLM. III). 202.12076.
• Ali Emirî Sultan Mahmud I. (AE. SMHD. I) 254. 20730; 76.5006.1; 76.5006.7.
• Ali Emirî Sultan Mustafa III (AE. SMST. III.) 131. 10196.
• Cevdet Dâhiliye (C.DH) 326. 16257.
• Divan-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri (A. DVNS. MHM. d). 78.698; 78.708; 91.291; 98.40; 98.67.
• Hatt-ı Hümayun (HAT). 1448.14; 892. 39373.
• Sadâret Mektubî Kalemi Umum Vilayet (A. MKT. UM). 375.40.
• Şura-yı devlet (ŞD). 1380.12; 2887.68; 1645.22.
• Topkapı Sarayı Müzesi defteri (TS. MA. d). 10029, 7641.
• Topkapı Sarayı Müzesi Evrakı (TS. MA. e). 567. 97; 670. 37; 670. 31; 781.32, 857. 72; 1132. 16.
• Muhallefat Halifesi Defterleri (D. BŞM. MHF. d.) 12900.
• Ahmet bin Recep El-Kostantini. (1139). Risale-i Zelzele (42 Kon 4172) [Yazma Eser]. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi.
• Aslaner, M., ve Çolak, F. (2023). Cumhuriyet Dönemi’nde İzmir’de Yaşanan 6 Büyüklüğü ve Üzeri Depremler. Türk Deprem Araştırma Derneği, 2(5), 331-351.
• Bayram. (2008). Amasya’ya Vali Osmanlı’ya Padişah Bir Şair Adlî Sultan II. Bayezîd Hân-ı Velî. Amasya Valiliği.
• Drevs, R. (2014). Tunç Çağının Sonu Askerî Değişim ve Antik Akdeniz’de Çöküş (T. Ersoy ve G. Ergin, Çev.). Türkiye İş Bankası.
• Ekici, Ö. K. (2023). Yüzyılın En Yıkıcı Karasal “İkili” Depremleri… 6 Şubat 2023 Depremleri. Bilim ve Teknik, 56(664), 6-13.
• Görür, N. (2020). Türkiye’de Deprem Az Gittik Uz Gittik.. (1. bs). Doğan Kitap.
• Guirguis, M. (2008). An Armenian Artist in Ottoman Egypt Yuhanna al-Armani and His Coptic Icons. The American University in Cairo Press.
• Kenanoğlu, M. (2017). Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek (4. bs). Klasik.
• Lemi. (2012). İlk Müstakil Deprem Kitabı: Risâle-i Zelzele. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 44(44), 1-81.
• Özkaynar, G. K. (2023). Afet Döneminde Yönetim Fonksiyonlarının Uygulanma Sürecine Yönelik Bir Araştırma: Kahramanmaraş Depremi Özelinde Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Örneği. Türk Deprem Araştırma Dergisi, 2(5), 105-127.
• Sezen, T. (2017). Osmanlı Yer Adları (2. bs). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Tansel, S. (2023). Sultan II. bazet’in Siyasî Hayatı (2. bs). Türk Tarih Kurumu.
• Yekbaş, H. (2016). Malatyalı Necati Divanı. Malatya Valiliği.