ÇUVAŞ TÜRKÇESİNDE DİLBİLGİSEL BİR FİİL: per- ÖN FİİLİ

Yıl 2020, , 269 - 283, 28.12.2020

Sinan Güzel

https://doi.org/10.47089/iuad.812102

Öz

Türk dilinde bazı fiiller, sözlüksel anlamlarını yitirip çeşitli dilbilgisel işlevler kazanabilirler. Bağımsız sözlük birimlerinin dilbilgisel biçimlere/işaretçilere, daha düşük gramer kategorilerinin daha yoğun gramer kategorilerine dönüştüğü gelişimsel bir süreç olan dilbilgiselleşme ile açıklanan söz konusu durumun Türk dilindeki en tipik örneklerinden biri de yardımcı fiillerdir. Dilbilim literatüründe yardımcı fiil teriminin yanında tasvirî fiil, tasvir fiili, art-fiil gibi terimler ile de adlandırılan söz konusu fiiller; Fiil + Zarf-Fiil + Yardımcı Fiil biçimindeki analitik kurulumlarda temel fiildeki zarf-fiil eki ile birleşerek bu fiile ilişkin oluş ya da kılınışın gerçekleşme özelliğine ve tarzına dönük bilgi verirler. Türk dilinde bazı fiillerin ise Türk dili için alışıldık olan Fiil + Zarf-Fiil + Yardımcı Fiil kurulumuna karşıt bir gelişim sunarak ön-fiil pozisyonunda dilbilgisel tutum sergiledikleri de görülür. Bu çalışma, Çuvaşça per- ‘atmak, fırlatmak’ fiilinin dilbilgiselleşme süreçleri içinde anılmayan söz konusu kullanımını konu edinmektedir.
Metin ve sözlükler üzerinde gerçekleştirilen taramalar sonucunda, per- fiilinin Yardımcı Fiil + Zarf-Fiil + Fiil [msl. per-se it-]; Yardımcı Fiil + Zarf-Fiil- Yardımcı Fiil + Zarf-Fiil [msl. per-e-per-e tuh-] ve Yardımcı Fiil + Görülen Geçmiş Zaman Eki + Fiil [msl. per-çĩ tuh-] biçimindeki analitik kurulumlarda, eylemin yoğun, hızlı ve beklenmedik/ansızın ve tekrarlanarak gerçekleştiği bilgisini veren dört farklı kılınış bildirimi ile kullanıldığı tespit edilmiştir. Yazıda ayrıca söz konusu aykırı kurulumun hangi nedenlerle ortaya çıkmış olabileceği tartışılmış; per- ön-fiilinin sözlükselleşme eğiliminde olan ve sözlüksel olarak tanımlanabilecek kullanımları belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

art-fiiller,, ön-fiiller, dilbilgiselleşme, Çuvaşça per- ‘atmak, fırlatmak’ fiili, kılınış, sözlükselleşme

Kaynakça

• Agakov, L. (1993). Yumanlĭhra apla pulnĭ. Şupaşkar: ÇKİ. (=YŞP)
• Agakov, L.; Georgiy, O. (1968). Vĭrĭra - kalavsempe sĭvĭsem, Şupaşkar: Çuvaşknigoizdat (=V)
• Ağcagül, S. (2009). Aktionale Operatoren im Türkischen mit besonderer Berücksichtigung des Türkei - und Irantürkischen, Inauguraldissertation, Mainz.
• Aslan Demir, S. (2013). “Türkmencede Kılınış İşlemcisi Olarak Art-Fiiller”. Türkbilig, 2013/26: 67-90.
• Aşmarin, N. İ. (1898). Materialı dlya issledovaniya Çuvaşskago yazıka. Kazan: Tipo-litografiya İmperatorskago Universiteta.
• Aşmarin, N. İ. (1923). Opıt issledovaniya Çuvaşskogo sintaksisa II. Simbirsk.
• Aşmarin, N. İ. (1994-2000). Slovar Çuvaşskogo yazıka  Çĭvaş sĭmahĩsen kĩneki. 17 Cilt, Çeboksarı Russika. (=ÇSK).
• Bacanlı, E. (2014). Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Csató, Éva Á.; Johanson L.; Karakoç, B. (2019). Ambiguous Verb Sequences in Transeurasian Languages and Beyond (Turcologica 120). Wiesbaden: Harrassowitz. i-vii, 1-342.
• Csató, É. Á.; Johanson, L. (2001). “Turkic double verbs in a typological perspective”, Aktionsart and Aspectotemporality in Non-European Languages. Proceedings from a workshop held atthe University of Zurich, June 23-25, 2000, Ebert, Karen H. & Zúñiga Fernando (eds.). Zürich: Universität Zürich, 175-187.
• Demir, N. (1993). Postverbien im Türkeitürkischen. Unter besonderer Berücksichtigung eines südanatolischen Dorfdialekts. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Demir, N. (2013). “Kip Ekleriyle Kurulan Birleşik Fiiller”. Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 389-398.
• Elpi, V.; Plaskin, G. (1960). av kunsen çapĩ uhalmĩ. Şupaşkar: ÇAGİ. (=ŞKŞÇ)
• Fedotov, M. R. (1996). Etimologiçeskiy slovar’ Çuvaşskogo yazıka, C. I-II. Çeboksarı: ÇGİGN.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçede Fiil Birleşmeleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul. Milli Eğitim Basımevi.
• Heine, B.; Kuteva T. (2004). World Lexicon of Grammaticalization. New York: Cambridge.
• Hopper, P. J.; Closs Traugott, E. (2003). Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lebedev, E. (2016). Aktsionsartovıe znaçeniya slojnoverbalnıh analitiçeskih form v Çuvaşskom yazıke. Çeboksarı: ÇGİGN.
• Petĩrkki, T. (1971). Kuşkĭ açi: povest. Şupaşkar: ÇKİ (=KA)
• Saval’yev, A. S. (1993). Şĭnkĭravlĭ pĩkĩ. Şupaşkar: ÇKİ. (=ŞP).
• Skvortsov, M. İ. (1985). Çıvaşla-Vırĭsla slovar’/Çuvaşsko-Russkiy slovar’. Moskva: Russkiy Yazık. (=ÇRS)
• Uyar, H. (1994a). Şurça tavraşĩnçe- Tanata. Şupaşkar: ÇKİ. (=ŞT I)
• Uyar, H. (1994b). Şurça tavraşĩnçe- Tarkĭn. Şupaşkar: ÇKİ. (=ŞT II)
• Uyar, H. (2007). Ĭta es, tinĩs. Şupaşkar: ÇKİ. (=IET)