Çuvaş Halk Anlatılarında Evin ve Ailenin Koruyucu Güçleri

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 1, 59 - 81, 30.06.2019

Cemalettin Yavuz

Öz

Çuvaşların
geleneksel kültüründe –diğer Türk topluluklarına paralel biçimde- bireyin,
ailenin, evin, hayvanların, köyün, doğanın ve insan hayatında bir şekilde yer
bulan her olgunun bir sahibi/koruyucusu vardır. İyi ve kötü ruhlar şeklinde
sınıflandırabileceğimiz bu güçler, insan hayatının ve dünya düzeninin
korunmasına, devam ettirilmesine, karşılaşılan güçlüklerin giderilmesine ya da
yasakları ihlal edenlerin cezalandırılmasına hizmet etmektedirler. Çuvaşların
geleneksel dininde bu kutsal güçler ırǐlar (iyi olanlar) ve usallar
ya da hayarlar (kötü ya da zararlı olanlar) olarak bölümlenebilmektedir.
Ev ve aile hayatının
düzenlenmesinde ve korunmasında da birtakım roller üstlenen özel güçler
bulunmaktadır. Çünkü ev ve aile, geleneksel toplumlarda bireysel ve toplumsal
yaşamın temeli olmanın yanında kâinatın mikro ölçekteki bir modelini teşkil
etmektedir. Bu nedenle evin ve ailenin yaşatılması, evrendeki kozmosun da
sürdürülmesi anlamına gelmektedir. Ev ve ailenin korunup yaşatılmasında görevli
kutsal güçler, Çuvaşlara da bazı sorumluluklar yüklemektedirler. Bu
sorumlulukların ve kuralların ihlali birtakım felaketlere ve musibetlere yol
açmaktadır. Bu
kutsal güçler arasından ev ve aile ile ilgili olan hrsurt, iye ve yrh
adı verilen tanrısal güçler etrafında da mit, efsane, inanış ifadesi gibi
birçok halk anlatısı meydana gelmiştir. Bu çalışmada söz konusu güçler, çeşitli
türdeki halk anlatılarına dayanılarak, özelde Çuvaşların geleneksel dünya
görüşü, genelde Türk mitolojisi bağlamında ele alınıp incelenmiştir. Çalışmanın
sonunda, geleneksel Çuvaş toplumunda evin ve ailenin korunup yaşatılmasının
evrendeki kozmosun sürdürülmesi anlamına geldiği; ele alınan üç tanrısal ruhun
da dişi olarak tasavvur edildiği, üçünün de ateş ve ocak kültüyle ilişkili
olduğu, bunlardan özellikle ikisinin -hrtsurt ve yrh- canlılık, üretkenlik
ve ailenin/soyun devamlılığı bağlamında yer-su ruhlarıyla güçlü bağlara sahip
olduğu sonucuna varılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

: Çuvaşlar, halk anlatıları, aile, inanışlar

Kaynakça

• Acıpayamlı, Orhan (1962). Anadolu’da Nazarla İlgili Bazı Adet ve İnanmalar. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, S. 1-2, s. 1-40. Akgün, Engin (2007). Şamanist Türk Halklarında Kurban Sungusu ve Kendisine Kurban Sunulan Varlıklar. Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1 (2), s. 139-153. Arık, Durmuş (2012). Hıristiyanlaştırılan Türkler Çuvaşlar. Ankara: Berikan Yayınevi. Aşmarin N. İ. (2000). Çıvaş Sımahisen Kineki. C. 5, Kazan (1994); C. 17, Kazan. Bayat, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi. C. 2, İstanbul: Ötüken Neşriyat. Bayram, Bülent (2007). Çuvaş Türkçesi – Türkiye Türkçesi Sözlük. Konya: Tablet Yayınları.………………..(2012). Şuyın Hivetiri’nin Ulıp Destanı (Çuvaş Kalevalası Üzerine Bir İnceleme). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Beydili, Celal (2004), Türk mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. (Çev. Eren Ercan), Ankara: Yurt Kitap-Yayın. Fedotov, M. R. (1996). Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk. İnan, Abdülkadir (2006). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.İnayet, Alimcan – Öger, Adem (2009). Uygur Türklerinin Mitolojik, Dini ve Tarihi Kadın Kahramanları Üzerine. Turkish Studies, C. IV, S. 3, s. 1183-1198. Kumartaşlıoğlu, Satı (2016). Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültü. Konya: Kömen Yayınları. ……………………..(2014). Türk Kültüründe Ateş ve Ocak İyeleri. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Güz, S. 43, s. 175-190. Lvova, E.L., Oktyabrskaya, İ.V., Sagalayev, A.M., Usmanova, M.S. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri (Kainat ve Zaman. Nesneler Dünyası). Konya: Kömen Yayınları.Sidorova, E. S. (2004). Mifsem Legendĭsem Halapsem. ÇKİ: Şupaşkar.Taş, İsmail (2011). Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji. Konya: Kömen Yayınları.Yegorov, V. G., (1964). Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka. Çeboksarı: ÇKİ. Yolcu, Mehmet Ali (2014a). Türk Kültüründe Evliliğe Bağlı Tabu ve Kaçınmalar. Konya: Kömen Yayınları. …………………….(2014b). Babasız Gebelik Mitleri Bağlamında Türk Mitolojisinde Gök-Yer Dikotomisi ve Ana Tanrıça Kültünün İzleri. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 1, s. 70-92.