TÜRKİYE TÜRKÇESİ VE BAŞKURT TÜRKÇESİNDE ‘YAN CÜMLE’YE KARŞILAŞTIRMALI BİR BAKIŞ

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 1, 141 - 159, 30.06.2020

Habibe Yazıcı Ersoy

Öz

Her dilin kendine özgü bir sistemi ve yapısı olduğu gibi gramerinin de kendisine has özellikleri bulunmaktadır. Dillerin cümle kurma ilke ve kurallarını inceleyen söz dizimi, ait olduğu dilin temel taşlarını oluşturduğu gibi onu diğer dillerden ayıran bir unsur olarak da dikkati çeker. Aynı dilin kollarını oluşturan dilin lehçelerine bakıldığında ise genellikle beklenen, söz dizimi unsurlarının birebir örtüşmesidir. Farklılaşmalar var ise bunların da farklı sebepleri olsa gerektir. Bu varsayımdan hareketle Türk dilinin iki lehçesi olan Türkiye Türkçesi ve Başkurt Türkçesinde söz dizimi unsurlarından ‘yan cümle’ odak alınarak yapılan karşılaştırmalı bu çalışmada da iki lehçe arasında söz dizimi farklılıklarından daha çok söz dizimine bakış açısı farklılıkları olduğu dikkati çekmiştir. Söz dizimi cümle, cümlenin temel ve yardımcı ögeleri, kelime grupları vb. unsurları barındırır. Tüm bu unsurlar içerisinde çalışmada cümle ve cümlede yapı değerlendirmesi yapılmıştır. Her iki lehçedeki cümle bahsinin yapısal değerlendirmesinde yer alan ‘yan cümle’ olgusu bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Cümlenin yapısal özellikleri açışından yapılan karşılaştırmalı incelemede ilk bakışta çok fazla farklılıklar varmış gibi görünmesine rağmen iki lehçe arasındaki bu türden durumların daha çok yöntem ve tasnif farklılıkları sebebiyle olduğu görünmektedir. İki lehçe arasında farklılıklar sebebi bu iken benzerlikler de bulunmaktadır. Bunlar ise elbette söz konusu lehçelerin tarihî süreçte geldiği ortak kökten kaynaklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Başkurt Türkçesi, Türkiye Türkçesi, söz dizim, cümle, yapı, yan cümle

Kaynakça

• Abdullina, F. F. (1993). Äsä Tílí 8-9. (Haz. F. F. Abdullina, V. Ş. Psençin), Ufa: Başqŭrtŭstan Kitap Neşriyatı.
• Aktan, B. (2016). Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Axmerov, S. K. Z. (1962). İssledovaniya Po Sintaksisu Başkirskogo Yazıka, Başkirskiy filial Akademii Nauk SSSR İnstitut İctorii, Ufa: Yazıka i Literaturı.
• Aznabayev, Ӓ. M. (2018). Başqŭrt Tílíníŋ Quşma Hǚylӓm Sintaksisı, Ufa: Ġilĭm.
• Banguoğlu T. (1995) [1.bs. 1956]. Türkçenin Grameri (4. Baskı). Ankara: TDK Yay.
• Bilgegil, M. K. (2009) [1.bs. 1982]. Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yay.
• Delice, H. İ. (2003). Türkçe Sözdizimi. İstanbul: Kitabevi Yay.
• Dizdaroğlu, H. (1976). Tümcebilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Dmitriyev, N. K. (1950). Başkurt Tilinin Grammatikahı, Ufa.
• Drimba, V. (1971). Syntaxe Cormane. Leiden.
• Ediskun (1999) [1.bs. 1984]. Türk Dilbilgisi. İstanbul.
• Ehmer, Q. (1960). Başqŭrt Tílíndӓ Tíẕmӓ Quşma Hǚylӓm Sintaksi. Ufa: Başqŭrtŭstan Kitap Neşriyatı.
• Ercilasun, Ahmet B. (2009). “Kelime Grubundan Cümleye”. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi. UTEK 2007 Bildiriler Türkçenin Söz Dizimi, İstanbul, s. 166-175. Ergin (1993) [1.bs. 1958]. Türk Dilbilgisi. İstanbul.
• Gencan, T. (1979). Dilbilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Gülsevin, G. (1990). "Türkçede -sA Şart Gerundiumu (zarf-fiil) Üzerine". Türk Dili. S: 467, Ankara Kasım 1990, s.276-279.
• Hatiboğlu, V. (1972). Türkçenin Sözdizimi. Ankara: TDK Yay.
• İlhan N. (2009). “Birleşik Cümle Kuruluşunda Şart Cümlesi ya da Zarf Grubu”, UTEK 2007 Bildiriler, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, C.1, s. 253-260.
• Kaharmanov, G. G. (2003); Bаşkŭrt Тílíníŋ Yabаy Hǚyläm Sintаksisı Ukıw Kullаnmаhı, Stärlítаmаk Däwlät Pedаgogiya İnstitutı, Stärlítаmаk.
• Karaağaç, G. (2009). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları, İstanbul.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Karahan, L. (1991). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yay.
• Karahan, L. (1994), "-sa -se Eki Hakkında" Türk Dili, Sayı 516, Ankara, s.471-474.
• Karahan, L. (2010). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yay.
• Kiyekbayev, G.F., G. G. Seyitbattalov, E. F. İşbirzin, E. M. Aznabayev, H. S. Feritov, F. Y. Hebibullina (2004). Başkurt Tílí, Ufa.
• Korkmaz, Z. (2007). “Gramer Konularımızla İlgili Bazı Sorunlar”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar III, Ankara 2007, s. 173-187.
• Özkan, M., Sevinçli V. (2017). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Özmen, M. (2013). Türkçenin Sözdizimi, Adana: Karahan Kitabevi.
• Poppe, N. (1964). Bashkir Manual, (Descriptive Grammar and Texts with A Bashkir- English Glossary), Indiana University, Bloomington.
• Semigullina, L. L. (2009). Başqŭrt Tílíniŋ Quşma Hǚylӓm Sintaksisı: Uqıw Qulanmahı, Zӓynӓb Biişíva İsímíndӓgi Stӓrlítamaq Dӓwlӓt Pedagogiya Akademiyahı. Stӓrlǐtamaq.
• Savran, H. (1999). “Birleşik Cümleler Üzerine”. Türk Dili. S. 568, Nisan 1999, s. 325-330.
• Schinkewitsch J. (1927). Rabghuzıs syntax, Berlin.
• Seyitbattalov, Ġ. Ġ (2002). Başkurt Tili, Kuşma Hǚyläm Sintaksisi, Ufa.
• Tikeyev, D. S. (2008). Хäẕírgí Bаşqŭrt Тílí Yabаy Hǚyläm Sintаksisı, Ufa: Ġilĭm.
• Yuldaşev, A. A. (1981). Grammatika sovremennogo başkirskogo literaturnogo yazıka, İzdatelstvo “Nauka”, Moskova.
• Zülfikar, H. (1995). “Girişik Cümle Sorunu” Türk Dili, 1955/1, S. 522, Haziran 1995, s. 643-648.