Position of Amir Nogai in White Horde Administration

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 135 - 153, 27.12.2021

Selim Çolak Dinçer Koç

https://doi.org/10.47089/iuad.979358

Öz

Полошение Эмира Ногая в Администраций Белой Орде

Öz

EMİR NOGAY’IN AK ORDA YÖNETİMİNDEKİ KONUMU

Öz

Ak Orda Hanlığı’nın kuruluş evresinde önemli bir yere sahip olan Emir Nogay, yaklaşık 40 yıllık siyasi hayatında ulus yönetiminde çok önemli konuma ulaşmıştır. Berke Han döneminde ordu komutanı olarak tarih sahnesine çıkan Nogay zamanla Ak Orda’da sağ kanadın liderliğine yükselmiş, Tokta Han’ın tahta çıktığı sıralarda ise gücünün zirvesine ulaşmıştır. Aynı süreçte Nogay’ın etkisini komşu ve vasal devletlerde de arttığı görülmektedir. 1270’li yıllardan itibaren düzenlediği seferlerle birlikte Balkanları nüfuzu altına alırken başta Bulgaristan olmak üzere bölgedeki yöneticiler onun hâkimiyetini kabul etmek zorunda kalmışlardır. Öte yandan Macaristan ve Lehistan seferleriyle bağlantılı olarak Galiçya knezleri üzerindeki otoritesini tesis eden Nogay, diğer yandan Kuzey Rusya’daki büyük knezlik mücadelesine de taraf olmuştur. Bunun dışında başta Memlükler ve Doğu Roma İmparatorluğu olmak üzere pek çok devletle de diplomatik münasebetler tesis etmiştir. Neredeyse bağımsız bir hükümdarın sahip olduğu tüm yetkileri kendi uhdesinde toplamayı başarmasının sonucunda Nogay ile alakalı iki soru gündeme gelmektedir: 1) Nogay’ın Ak Orda yönetimi içerisindeki konumu nedir? 2) Nogay bir han mıydı? Bu noktada kaynaklarda yer alan farklı ifadeler Nogay’ın konumunu tam olarak tespit etmemizde bize yeteri kadar yardımcı olmamaktadırlar. Biz bu çalışmada ilk olarak kaynakların verdiği bilgileri birbiriyle karşılaştırarak Nogay’ın ulus yönetiminde sahip olduğu konumu açıklayacağız. Ardından da Nogay’ın hanlığı meselesindeki tartışmayı ele aldıktan sonra bu konuda bir sonuca ulaşmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Nogay, tümenbaşı, karaçi sistemi (dört bey sistemi), beylerbeyi, emir, hanlık tartışmaları, para basma

Kaynakça

• Alan, Hayrunnisa (2012). Altın Orda Hanlığında Hakimiyet Anlayışı ve Karaçi Beylerin Ortaya Çıkışı. Tarih Dergisi. S. 54, s. 1-20.
• Alinge, Curt (1967). Moğol Kanunları. Çev. Çoşkun Üçok. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları. No. 227.
• Alpargu, Mehmet (2007). Nogaylar. İstanbul: Değişim Yayınları.
• Arhiepiskop Danilo (1935). Jivoti Kralyeva i Arhiepiskopa Srpskih. Preveo Lazar Mirkoviç. Belgrad.
• Ciocîltan, Virgil (2012). The Mongols and the Black Sea Trade in the Thirteenth and Fourteenth Centuries. Leiden-Boston: BRILL.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik (2013). Tarih-i Cihan Güşa. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK.
• Derin, Derya (2003). Abdülgaffar Kırımî’nin Umdet’ül Ahbar’ına (Umdet’üt-Tevarih) Göre Kırım Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• El-Aynî (1884). İz Letopisa Bedreddina el-Aynî. Sbornik Materialov Otnosyaşihsya k İstorii Zolotoy Ordı. C. I. İzvleçeniya iz Soçineniy Arabskih V. Tizengauzena. Sanktpeterburg, Tipografya İmperatorskoy Akademii Nauk, s. 475-534.
• El-Makrîzî (1884). Kitâbü’s-Sülûk li-ma’rifeti düveli’l-mülûk. Sbornik Materialov Otnosyaşihsya k İstorii Zolotoy Ordı. C. I. İzvleçeniya iz Soçineniy Arabskih V. Tizengauzena. Sanktpeterburg: Tipografya İmperatorskoy Akademii Nauk, s. 417-442.
• Ermolinskaya Letopis’ (1910). Polnoe Sobranie Russkih Letopisey. C. XXIII. Sanktpeterburg: İzdannoe po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu.
• Fedorov-Davıdov, German Alekseyeviç (1973). Obşestvennıy Stroy Zolotoy Ordı. Moskva: İzdatel’stvo Moskovskogo Universiteta.
• Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Michigan: The University of Michigan Press.
• Gorskiy, Anton Anatolyeviç (2002). Nogay i Rus. Turkologiçeskiy Sbornik 2001: Zolotaya Orda i ee Naslednie. Moskva: İzdatel’skaya Firma Vostoçnaya Literatura, s. 130-155.
• Guo, Li (1998). Early Mamluk Syrian Historiography Al Yunini’s Dhayl Mir’at al-zaman. Vol. I. Leiden-Boston-Köln: BRILL.
• Gustinskaya Letopis’ (2003). Polnoe Sobranie Russkih Letopisey. C. XL. Otvetsvennıe redaktorı serii V. İ. Buganov, B. A. Rıbakov. Sankpeterburg: Rossiyskaya Akademiya Nauk.
• Halperin, Charles (2020). On Recent Studies of Rus’ Relations with the Tatars of the Jochid Ulus. Zolotoordınskoe Obozrenie/Golden Horde Review. S. 8 (1), S. 32-50.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî (2018). Târih-i Güzide. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK.
• İbn Abdüzzahir (1941). Teşrîfü’l-eyyâm ve’l-ûsûr fî sîreti’l-Meliki’l-Mansûr. Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler. Haz. W. de Tiesenhausen. Çev. İsmail Hakkı İzmirli. İstanbul: Maarif Matbaası, s. 137-147.
• İbn Haldun (1884). Kitâbü’l-‘İber. Sbornik Materialov Otnosyaşihsya k İstorii Zolotoy Ordı. C. I. İzvleçeniya iz Soçineniy Arabskih V. Tizengauzena. Sankpeterburg: Tipografya İmperatorskoy Akademii Nauk, s. 365-394.
• İbn-i Fazlullah el-Ömeri (1941). Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler. Haz. W. de Tiesenhausen. Çev. İsmail Hakkı İzmirli. İstanbul: Maarif Matbaası, s. 361-414.
• İbnü’l-Forat (1884). Târihu’d-düvel ve’l-mülûk. Sbornik Materialov Otnosyaşihsya k İstorii Zolotoy Ordı. C. I. İzvleçeniya iz Soçineniy Arabskih V. Tizengauzena. Sanktpeterburg: Tipografya İmperatorskoy Akademii Nauk, s. 351-364.
• İpatevskaya Letopis’ (1843). Polnoe Sobranie Russkih Letopisey. C. II. Sanktpeterburg: İzdannoe po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu.
• Kafalı, Mustafa (1976). Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Kafalı, Mustafa (2005). Çağatay Hanlığı (1227-1345). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kafalı, Mustafa (2009). Ötemiş Hacı’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi. Ankara: TKAE Yay.
• Kardaş, Kadri (2015). Altınorda Devleti’nin Siyasi Tarihi (1241-1502). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kazarov, Aleksandr - Andrey Krivenko (2010a). Djuçidskie Monetı Sakçi iz Nahodok na Gorodişe Kosteştı v Moldove. Stratum Plus. No. 6, s. 201-209.
• Kazarov, Aleksandr - Andrey Krivenko (2010b). Nahodki Zolotoordınskih Monet Sakçi v Moldove i v Ukraine, Novıy Monetnıy Dvor - Akça Kerman. Revista Arheologica, s. 139-146.
• Kemaloğlu, İlyas (2015). Altın Orda ve Rusya: Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi. 2. Baskı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kurat, Akdes Nimet (2019). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: TTK.
• Lavrentevskaya Letopis’ (1846). Polnoe Sobranie Russkih Letopisey. C. I. Sanktpeterburg: İzdannoe po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu.
• Lazarov, Lchezar (2012). Djuçidskie Monetı, Çekanennıe v Sakçi na Territorii Sovremennoy Bolgarii. Numizmatika Zolotoy Ordı. C. II. Kazan, s. 10-24.
• Leonid, Arhimandrit (1868). Han Nagay i ego Vliyanie na Rossiyu i Yujnıh Slavyan. Moskva: Çteniy v İmperatorskom Obşestve İstorii i Drevnostey Rossiyskih.
• Letopisnıy Sbornik, İmenuemıy Tverskogo Letopisyu (1846). Polnoe Sobranie Russkih Letopisey. C. XV. Sanktpeterburg: İzdannoe po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu.
• Marco Polo (2009). Dünyanın Hikâye Edilişi: Harikalar Kitabı. Çev. Işık Ergüden, Z. Zühre İlkgelen. 2. Baskı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Mıskov, Yevgeniy Pavloviç (2003). Politiçeskaya İstoriya Zolotoy Ordı (1236-1313). Vologograd: İzdatel’stvo Volgogradskogo Gosudarstvennogo Universiteta.
• Mu’izz al-ansab (2006). İstoriya Kazahstana v Persidskih İstoçnikah. C. III. Almatı: İzdatel’stvo Dayk-Press.
• Mufaddal b. Ebü’l-Fedâil (1941). En-Nehcü’s-sedîd ve’d-dür-rü’l-ferîd fî mâ ba’de Târîhi İbni’l-Âmîd. Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler. Haz. W. de Tiesenhausen. Çev. İsmail Hakkı İzmirli. İstanbul: Maarif Matbaası, s. 320-349.
• Nasonov, Arseniy Nikolayeviç (1940). Mongolı i Rus’: İstoriya Tatarskoy Politiki na Rus. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Nikonovskaya Letopis’ (1885). Polnoe Sobranie Russkih Letopisey. C. I. Sanktpeterburg: İzdannoe po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu.
• Nüveyri (1941). Nihayetül İreb. Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler. Haz. W. de Tiesenhausen. Çev. İsmail Hakkı İzmirli. İstanbul: Maarif Matbaası, s. 243-313.
• Ötemiş Hacı (2018). Çengiz-Nâme. Haz. İlyas Kemaloğlu. 3. Baskı. Ankara: TTK.
• Özcan, Altay Tayfun (2017). Moğol-Rus İlişkileri (1223-1341). Ankara: TTK.
• Özgüdenli, Osman Gazi (2012). Târîh-i Âl-i Selçûk. DİA. C. XL, s. 72-73.
• Pachymeres, Georges (2019). Bizanslı Gözüyle Türkler. Çev. İlcan Bihter Barlas. 3. Baskı. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları.
• Paşuto, Vladimir Terentyeviç (1950). Oçerki po İstorii Galitsko-Volınskoy Rusi. Moskva: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Patkanov, K. P. (1873). İstoriya Mongolov po Armyanskim İstoçnikam. C. I. Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Plano Carpini (2018). Moğolistan Seyahatnamesi: 13. Yüzyılda Avrupa’dan Orta Asya’ya Yolculuk. Çev. Ergin Ayan. İstanbul: Kronik Kitap.
• Poçekayev, Roman Yulianoviç (2010). Çari Ordınskie: Biografii Hanov Praviteley Zolotoy Ordı. Sanktpeterburg: İzdatel’stvo Yevraziya.
• Raşid-ad-din (1960). Sbornik Letopisey. C. II. Çev. Yu. P. Verhovskiy. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk.
• Raşid-ad-din (2019). Şuab-i Pandjgana (Pyat Rodosloviy). Perevod s persidskogo yazıka Ç. İ. Hamidovoy. Kazan: İnstitur İstorii im Ş. Mardjani AN RT.
• Reşîdüddin Fazlullah (2013). Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı). Çev. İsmail Aka, Mehmet Ersan, Ahmad Hesamipour Khelejani. Ankara: TTK.
• Rükneddin Beybers. (1941). Beybers Tarihi. Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler. Haz. W. de Tiesenhausen. Çev. İsmail Hakkı İzmirli. İstanbul: Maarif Matbaası, s. 158-237.
• Sabitov, Jaksılık Muratoviç (2012). Voennoe Provitostoyanie Nogaya i Hana Tokta. Voennoe Delo Ulusa Cuçi i Ego Naslednikov. s. 246-253.
• Safargaliyev, Magomet Garifoviç (1960). Raspad Zolotoy Ordı. Saransk: Mordovskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
• Schamiloglu, Uli (1986). Tribal Politics and Social Organization in the Golden Horde. Columbia University.
• Simeonovskaya Letopis’ (1856). Polnoe Sobranie Russkih Letopisey. C. XVIII. Sanktpeterburg: İzdannoe po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu.
• Sofiyskiya Letopisi (1851). Polnoe Sobranie Russkih Letopisey. C. V. Sanktpeterburg: İzdannoe po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu.
• Söylemez, Yavuz (2020). Es-Seb’ü’s-Seyyâr Fi Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar (İnceleme-Tenkitli Metin). Ankara: TTK.
• Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî (2014). Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım: Mesâliku’l Ebsâr. Çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Şpuler, Bertold (2016). Zolotaya Orda: Mongolı v Rossii: 1223-1502. Perevod s nemets. yz. i komment. M. C. Gatina. Kazan: İnstitut İstorii İm. Ş. Marcani AN RT.
• Tekin, Oğuz (2009). Sikke. DİA. C. XXXVII, s. 179-184.
• Trepavlov, Vadim Vintseroviç (2015). Stepnıe İmperii Evrazii: Mongolı i Tatarı. Moskva: İzdatel’stvo Kvadriga.
• Trepavov, Vadim Vintseroviç (1993). Gosudarstvennıy Stroy Mongol’skoy İmperii XIII veka. Moskva: İzdatel’skaya Firma Vostoçnaya Literatura.
• Uzelac, Aleksandar (2011). Tatars and Serbs at the end of the Thirteenth Century. Revista de Istorie Militara. 5-6, s. 9-20.
• Üçgül, Ozan Eren (2019). Çengiz Soylu Devletlerde Kabile Reisleri. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi.
• Vasary, Istvan (2018). Kumanlar ve Tatarlar: Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365). Çev. Ali Cevat Koyunlu. 3. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Vassaf (1941). İstorii Vassafa. Sbornik Materialov Otnosyaşihsya k İstorii Zolotoy Ordı. C. II. İzvleçeniya iz Persidskih Soçineniy Sobrannıe V. G. Tizengauzenom i Obrabotannıe A. A. Romaskeviçem i S. L. Volinım. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, s. 80-89.
• Vernadsky, George (2015). Moğollar ve Ruslar. Çev. Eşref Bengi Özbilen. 2. Baskı. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Veselovskiy, Nikolay İvanoviç (1922). Han İz Temnikov Zolotoy Ordı: Nogay i Ego Vremya. Petrograd: Zapiski Rossiyskoy Akademii Nauk.
• Vladimirtsov, Boris Yakovleviç (1995). Moğolların İçtimaî Teşkilâtı: Moğol Göçebe Feodalizmi. Çev. Abdülkadir İnan. 3. Baskı. Ankara: TTK.
• Voskresenskaya Letopis’ (1856). Polnoe Sobranie Russkih Letopisey. C. VII. Sanktpeterburg: İzdannoe po Vısoçayşemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu.
• Yakubovskiy, Aleksandr Yuryeviç (2000). Altın Ordu ve Çöküşü. Çev. Hasan Eren. 2. Baskı. Ankara: TTK.
• Yegorov, Vadim Leonidoviç (2010). İstoriçeskaya Geografiya Zolotoy Ordı v XIII-XIV vv, Moskva. Krasand.
• Zakirov, Salih (1966). Diplomatiçeskie Otnoşeniya: Zolotoy Ordı s Egiptom (XIII-XIV vv.). Moskva: İzdatel’stvo Nauka.