ALTIN ORDA DÖNEMİ YERALTI MEZAR YAPILARI

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 2, 93 - 130, 30.12.2024

Münteha Arabalı Tatar , Nuran Pilehvarian (kara)

https://doi.org/10.47089/iuad.1544643

Öz

Altın Orda döneminde inşa edilmiş türbeler içerisinde yeraltı türbeleri/ mezar yapıları önemli bir yer tutmaktadır. Altın Orda coğrafyası, yönetim merkezi İdil boyu olmakla beraber batıda Prut Dinyester havzasından doğuda İrtiş’e kadar uzanan geniş bozkırlara yayılmakta, Harezm, Kırım ve Kafkaslar gibi köklü geçmişe sahip farklı bölgeleri içerisinde barındırmaktadır. Altın Orda toprakları, 4. Yüzyıldan itibaren Hunlar, Göktürkler, Hazarlar, Peçenekler, Kıpçaklar (Kumanlar), Bulgarlar ve Altın Orda gibi çeşitli Türk boylarının ve devletlerinin hüküm sürdüğü bir coğrafya olarak karşımıza çıkmaktadır. Türk boylarının, İslamiyet öncesi dönemde kitleler halinde Orta Asya bozkırlarından Avrupa yönüne göç ettikleri bilinmektedir (Taşağıl, 2015: 25-26). Türklerin İslamiyet’i kabul süreçleri, bir Türk-Moğol devleti olarak Altın Orda yönetiminde bulunan farklı halkların gelenekleri, dini kabulleri vb. faktörler devletin yayıldığı topraklarda farklı mimari yapıların, bezeme tekniklerinin gelişmesine olanak sağlamış olmalıdır (Arabalı Tatar, t.y.). Altın Orda Devleti'ndeki defin uygulamalarının analizi, çeşitli dini ve tarihi etkilerin zengin bir dokusunu ortaya koymaktadır. İslamiyet’in devletin resmi dini olmasına rağmen, kültürel çeşitliliğin ve geleneksel uygulamaların devam ettiği görülmektedir. Altın Orda döneminde türbelerin mimari evrimi, özellikle de yeraltı örnekleri, Türk ve İslam mimari geleneklerinin eşsiz bir sentezini temsil etmektedir. İdil bölgesindeki yeraltı mezarlarının diğer bölgelere kıyasla yaygınlığı, bunların önemini vurgulamaktadır. Bazı yapılar yer üstü kubbesiyle geleneksel formunu korurken, diğerleri tamamen yer altındadır. Altın Orda dönemi yeraltı türbeleri çoğunlukla tuğla ile inşa edilmiş, kubbeli ve kare planlı kurgusuyla kurgandan türbeye geçiş örneği olarak sayılan geç dönem örnekleri olması açısından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Altın Orda, Mezar, Yeraltı, Türbe, Kurgan

Kaynakça

• Abylov, Tungysh. (2021). “Altın Orda’da Dini Hayat ve Hanların Din Politikası”. Doktora, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi Ve Sanatlari (İslam Tarihi) Anabilim Dali, Ankara.
• Anonim. t.y. “Fors”. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Forsu. Geliş tarihi 14 Mart 2024 (https://www.tccb.gov.tr/cumhurbaskanligi/resmi-simgeler/fors/).
• Ayan, Ergin. (1999). Moğol tarihi ve seyahatnâme 1245-1247. Trabzon: Derya Kitapevi.
• Ayverdi, İlhan, ve Ahmet Topaloğlu. (2005). Misalli büyük Türkçe sözlük: asırlar boyu tarihi seyri içinde. İkinci baskı. İstanbul: Kubbealtı yay.
• Baipakov, Karl, ve Rakıp Nasırov. (1991). Po velikomu shelkovomu puti = Along the great silk road. Almatı: Kramds.
• Ballod, Fyodor Vasilyeviç. (1923). “Starıy i Noviy Saray, stolitsy Zolotoy Ordy: Rezultaty arheologicheskih rabot letom 1922 goda.”
• Bila, T., ve V. Urdya. (2019). Historical Guide Walk Through The Streets Of Old Akkerman. Bilgorod-Dnistrovskiy: KP Akermanturinvest KU Bilgorod-Dnistrovskiy krayeznavçiq muzey.
• Biran, Michal, Michael Shenkar, Kubatbek Tabaldiev, Kunbolot Akmatov, ve Valery Kolchenko. (2023). “The Kök-Tash Underground Mausoleum in North-Eastern Kyrgyzstan: The First-Ever Identified Qara Khitai Elite Tomb?” Journal of the Royal Asiatic Society 33(3):713-45. doi: 10.1017/S1356186322000621.
• Çoruhlu, Yaşar. (1998). “Kurgan ve Çadır (Yurt)’dan Kümbet ve Türbeye Geçiş”. Ss. 47-63 içinde. Istanbul: Mezarlıklar Vakfı.
• Çoruhlu, Yaşar. (2012). “Eski Türklerde ‘Başka Bir Dünyada Yaşantı Mekânı’ Olarak Mezar (Defin) Odası”. Ss. 159-81 içinde Defin. Kadıköy, İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• Çoruhlu, Yaşar. (2016). Eski Türklerin kutsal mezarları Kurganlar: -Orta ve İç Asya’nın erken devir Türk mezar mimarisi üzerine bir deneme-. Beyoğlu, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çoruhlu, Yaşar. (2019). “Orta Asya’da Ölü Kemiği Muhafaza Kapları (Ossuary / Navs) ve Türk Sanatı’ndaki Yeri Üzerine Değerlendirmeler”. Akdeniz Sanat 13:873-96.
• Diyarbekirli, Nejat. (1972). Hun Sanatı. birinci. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Elçin, Şükrü, ed. (2006). Türk dünyası edebiyat metinleri antolojisi. Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Giosafat, Barbaro. (2022). Doğu’ya Yolculuk. İstanbul: Kronik.
• Gluhov, Aleksandr Anatolyeviç. (2015). “Podzemnıy Kupolnıy Sklep v ‘Kurgane’ No 5 iz Raskopok A.V. Tereşçenko na Tsarevskom Gorodişçe v 1843 Godu”. (No 5 (35)):139-48.
• Gökbel, Ahmet. (2012). “Kuman-Kıpçaklarda Ölü Gömme İle İlgili İnanç ve Âdetler”. Ss. 43-63 içinde Defin. Kadıköy, İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• Gökbel, Ahmet. (2021). Kıpçak Türkleri: siyasî ve dinî tarihi. Beyoğlu, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gürsoy, Muzaffer. (2019). “Batı Kazakistan’da Sarmat Mezar Tipleri”. Bilig (88):137-67. doi: 10.12995/bilig.526793.
• Ibn Batuta, ve A. Sait Aykut. (2010). İbn Battuta seyahatnamesi. 4.baskı. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Ibn Faḍlan, Aḥmad. (1975). Onuncu Asırda Türkistan’da Bir İslam Seyyahı İbn Fazlan Seyahatnamesi Tercümesi. Istanbul: Bedir.
• İnan, Abdülkadir. (1953). “XIII.-XV. Yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak Lehçeleri ve ‘Halis Türkçe’”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1:53-71.
• Iskanderova, Aysulu. (2017). “Dekorelemente und Ephigrahik der Bauten und Grabmäler Chorezmiens”. Dierich Reimer (49):173-90.
• Kdyrniyazov, Omar Ş., ve Mukhammed Ş. Kdyrniyazov. (2013). “Mazlumkhan-Sulu – Unikalniy Pamyatnik Horezma Epokhi Zolotoi Ordy”. Povolzhskaya Arkheologiya (№ 4 (6)):192-99.
• Kemaloğlu, İlyas. (2009). “Saray”. TDV İslam Ansiklopedisi 36:121-22.
• Kemaloğlu, İlyas. (2017). “İdil-Ural Bölgesinde İslâmiyet”. Yeni Türkiye (Dergi) XXIII(96):392-406.
• Kuznetsov, Vladimir Aleksandrovich. (2014). Verkhniy Culat: k istorii Zolotoordynskikh Gorodov Severnogo Kavkaza = Upper Dzhulat: from the history of the cities of the Golden Horde in the North Caucasus. Nalʹchik: Kabardino-Balkarskiĭ Nauchnyĭ Ts︡entr RAN.
• Laypanov, Kazi T., ve İsmail M. Miziyev. (2008). Türk Halklarının Kökeni. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Moshkova, Marina. (2009). “Jenskoe Pogrebenie v Kurgane 2 iz Lebedevskogo Mogilnogo Kompleksa (Raskopki G. İ. Bagrikova)””. Ss. 99-113 içinde Gunni, Goti i Sarmati Mejdu Volgoy i Dunaem. Fakultet filologii i iskusstv SPbGU.
• Nekrasov, A. A. (1930). “Nadpisi na nagrobiyakh Mavzoleya Mazlum-Sulu v Mizdahkane”. Ss. 583-88 içinde Zapiski Kollegii Vostokovedov pri aziatskom muzee Akademii Nauk Soyuza Sovyetskiy Sotsialisticheskih Respublik. C. 5. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Ögel, Bahaeddin. (2014). İslâmiyetten önce Türk kültür tarihi: Orta Asya kaynak ve buluntularına göre. 6. baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ökmen, Müntekim. (1973). Herodot Tarihi. Remzi Kitabevi.
• Önkal, Hakkı. (1996). Anadolu Selçuklu türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Özçelik, İsmail. (2019). “Türk Kültüründe Ev-Bark Kavramlarına Dair Bazı Tespitler”. Ss. 41-53 içinde Altay toplulukları: mesken ve mesken kültürü = Altay communities: dwellings and home culture, Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) yayınları. İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği.
• Pigaryov, Yevgeniy Mihaylovich. (2019). Selitrennoye Gorodilişçe İstoriya İssledovaniy Materialy i İssledovaniya po Arkheologii Povolzhya. 11. Yoşkar-Ola.
• Postică, Gheorghe, ve Valerii Kavruk. (2018). Orheiul Vechi: Archeological Landscape. Chişinău: publisher not identified.
• Radlov, Wilhelm. (2008). Türklük ve şamanlık. İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Rubruquis, Guilelmus de, Peter Jackson, David Morgan, ve Zülal Kılıç. (2010). Mengü Han’ın sarayına yolculuk 1253-1255. 1. basım. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Rustamova, Muhlisahon. (2022). Karahanlı devri mimarisi ve bezemeleri. İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları.
• Şlapac, Mariana. (2019). “Consideraţii noi privind cetatea de piatră de la Orheiul Vechi”. 5-14.
• Tabaldiev, Kubatbek, Kunbolot Akmatov, Aşık, ve K. Belek. (2019). “Rezultatı arheologiçeskih raskopok na mavzolee Kök-Taş v polevom sezone 2017-2018 gg. v Kırgızistane.” НародыирелигииЕвразии (4 (21)):48-69.
• Tezcan, Mehmet. (2012). “Hunlarda Defin Merasimi -359 Amida Kuşatması’ndaki Örneğe Göre-”. Ss. 43-63 içinde Defin. Kadıköy, İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• Üren, Umut. (2018). Avrasya’nın bozkır halkları: Alanlar ve Aslar. 1. baskı. Ankara: Akçağ Basım Yayım.
• Vasilyev, Dimitriy Viktoroviç, Vladimir Grigoryeviç Rudakov, ve Emma Davidovna Zilivinskaya. (2012). “Polupodzemniye Pogrebalniye Sooruzheniya v Zolotoy Orde”. Astrahanskiy Gosudarstvenniy Universitet, İzdatelskiy Dom (no 1 (30)):14-21.
• Yakubovskiy, Aleksandr Yuriyeviç. (1930). “Gorodishe Mizdahkan”. Ss. 551-81 içinde Zapiski Kollegii Vostokovedov pri aziatskom muzee Akademii Nauk Soyuza Sovyetskiy Sotsialisticheskih Respublik. C. 5. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Zeleneyev, Yuriy Anatoliyeviç, ve Yevgeniy Mihaylovich Pigaryov. (2018). “Raboty Arkheologiçeskoy Ekspeditsii na Selitrennom Gorodilişe v XXI v.” Akademiya Nauk Respubliki Tataristan Mariyskiy Gosudarstvenniy Universitet (No 4 (26)):235-47.
• Zeleneyev, Yuriy Anatoliyeviç, ve Yevgeniy Mihaylovich Pigaryov. (2023). “Stroitelniye Materialy Mavzoleya No 1 Hanskogo Nekropolya u Pos. Lapas (Predvaritelniy Analiz)”. Akademiya Nauk Respubliki Tataristan Mariyskiy Gosudarstvenniy Universitet (No 4 (46)):8-20.
• Zilivinskaya, Emma Davidovna. (2014). Arhitektura Zolotoi Ordy Çast 1 Kultovoe Zodçestvo. C. 1. Moskova-Kazan: İnstitut Etnologii i Antropologii İm. N.N. Mikluho-Maklaya Ran İnstitut Arheologii An Rt.
• Zilivinskaya, Emma Davidovna, ed. (2015). Madjar i Nijniy Culat: iz istorii Zolotoordynskih Gorodov Severnogo Kavkaza = Madzar and Lower Dzhulat: from the history of the Golden Horde towns of the North Caucasus. Nalçik: Izdatelskij Otdel KBIGI.