HEIKKI PAASONEN AND ETYMOLOGY IN CSUVAS SZÓJEGYZÉK

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 2, 157 - 175, 30.12.2024

Vildan Çakmak

https://doi.org/10.47089/iuad.1566325

Öz

Csuvas Szójegyzék is a Chuvash dictionary first published in parts by Heikki Paasonen as an appendix to issues 37 and 38 of Nyelvtudományi Közlemények. The dictionary was later published as a single work in 1908 by combining these parts. In 1950, a translation of the dictionary was published by the Turkish Language Association, and in 1974 a facsimile edition was published with a preface by András Róna-Tas. Since Csuvas Szójegyzék is the product of H. Paasonen’s field trips, it provides very important material for the dialectology of Chuvash. In addition, the dictionary is important in many ways, such as the fact that it contains many of the Chuvash folklore texts and that Chuvash words in it are often defined in detail. Paasonen has also tried to provide information about the etymology of most of the words in his dictionary. In this respect, the dictionary can also be used partly etymologically. The method Paasonen uses in his dictionary when giving information about the etymology of words is to show the source form if the word is of foreign origin, to list the equivalents in Turkish languages if the word can be explained in Turkish, and to indent the derivative words under the root word. However, other methods were also used in the dictionary to show the etymology of words. Despite the resource limitations of the period, most of the etymologies in Csuvas Szójegyzék are still valid today. Therefore, the etymological information provided in the dictionary is very important. This study will focus on the methods Paasonen used to show the etymologies of words in Csuvas Szójegyzék.

Anahtar Kelimeler

Heikki Paasonen, Csuvas Szójegyzék, dictionary, etymology.

HEIKKI PAASONEN VE CSUVAS SZÓJEGYZÉK’TE ETİMOLOJİ

Öz

Csuvas Szójegyzék, Heikki Paasonen tarafından ilk kez parçalar hâlinde Nyelvtudományi Közlemények dergisinin 37. ve 38. sayılarının ekler bölümü olarak yayımlanmış bir Çuvaşça sözlüktür. Sözlük daha sonra bu parçaların birleştirilmesiyle 1908 yılında tek parça hâlinde yayımlanmıştır. 1950 yılında ise sözlüğün Türk Dil Kurumu tarafından yapılan çevirisi ve 1974 yılında da András Róna-Tas’ın eklediği bir ön sözle tıpkıbasımı yayımlanmıştır. Csuvas Szójegyzék, H. Paasonen’in alan gezilerinin bir ürünü olduğundan Çuvaşçanın ağız bilimi için çok önemli bir malzeme sunar. Bunun yanı sıra Çuvaş folklor metinlerinden birçoğunu içermesi, sözcüklerin çoğunlukla ayrıntılı biçimde tanımlanması gibi birçok açıdan da bu sözlük önem arz etmektedir. Paasonen, sözlüğündeki çoğu sözcüğün etimolojisi hakkında da bilgi vermeye çalışmıştır. Bu açıdan sözlük, kısmen etimolojik olarak da kullanılabilmektedir. Paasonen’in sözlüğünde sözcüklerin etimolojileriyle ilgili verirken kullandığı yöntem; sözcük yabancı kökenliyse kaynak biçimin gösterilmesi, eğer sözcük Türkçe açıklanabiliyorsa Türk dillerindeki denkliklerinin sıralanması ve türev sözcüklerin kök sözcüğün altında girintili olarak verilmesi şeklindedir. Ancak sözlükte, sözcüklerin etimolojilerini göstermek için başka yöntemler de uygulanmıştır. Dönemin kaynak kısıtlılığına rağmen Csuvas Szójegyzék’te yer alan etimolojilerin çoğu bugün hâlâ geçerlidir. Bu nedenle sözlükte verilen etimolojik bilgiler oldukça önemlidir. Bu çalışmada Paasonen’in Csuvas Szójegyzék’te sözcüklerin etimolojilerini gösterirken ne gibi yöntemler kullandığı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Heikki Paasonen, Csuvas Szójegyzék, sözlük, etimoloji.

Kaynakça

• Ahmet’yanov, Rifkat Gazizyanoviç (2015). Etimologiçeskiy slovar’ tatarskogo yazıka (C II). Kazan: İzdatel’stvo Magarif-Vakıt.
• Aşmarin, Nikolay İvanoviç (1898). Materialı dlya issledovaniya çuvaşskago yazıka. Kazan: Tipolitografiya İmperatorskago Universiteta.
• Aşmarin, Nikolay İvanoviç (1902). Bolgarı i çuvaşi. Kazan: Tipo Litografiya İmperatorskago Universiteta.
• Budagov, Lazar Zaharoviç (1869-1871). Sravnitel’nıy slovar’ turetsko-tatarskihʻnareçiy, so vklyuçeniemʻupotrebitel’neyşihʻslovʻarabskihʻ i persidskihʻ i sʻnerevodomʻ na ruskiy yazıkʻ (C I-II). Sankt Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Fasmer, Max (1987). Etimologiçeskiy slovar’ russkogo yazıka (C. III). Moskva: Progress.
• Fedotov, Mihail Romanoviç (1990). Çuvaşsko-mariyskiye yazıkovıye vzaimosvyazi. Saranskiy: İzdatel’stvo Saratovskogo Universiteta.
• Fedotov, Mihail Romanoviç(1996). Etimologiçeskiy slovar’ çuvaşskogo yazıka (C I-II). Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk
• Gombocz, Zoltán(1906). Csuvas Szόjegyzék. NyK, 35 (1-2), 1-23; 141-164.
• Grønbech, Vilhelm Peter (1902). Forstudier Til Tyrkisk Lydhistorie. København: Lehmann Og Stages Boghandel.
• Krılov, Grigoriy Aleksandroviç (2005). Etimologiçeskiy slovar’ russkogo yazıka. Sankt Peterburg: Poligrafuslugi.
• Paasonen, Heikki (1908). Csuvas Szójegyzék. NyK, 37, 38 melléklete. Budapest: A Magyar Tudományos Akadémia Kiadása.
• Paasonen, Heikki (1950). Çuvaş Sözlüğü. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Poppe, Nicholas (1927). Die türkischen Lehnwörter im Tschuwassischen. Ural-Altaische Jahrbücher, 7, s. 151-167.
• Radloff, Wilhelm (1893-1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk Dialekte. Sanktpeterburg: Prodaktsya u Komisionerov İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Lexica Societatis Fenno-Ugricae, 171. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Róna-Tas, András (1974). Einleitung. Tschuwaschisches Wörterverzeichnis (Hazırlayan: H. Paasonen; Eingeleitet: A. Róna-Tas). Studia Uralo-Altaica, 4. (s. 1x-7x). Szeged: Universitas Szegediensis de Attila József Nominata.
• Yegorov, Vasiliy Georgiyeviç (1964). Etimologiçeskiy slovar’ çuvaşskogo yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
• Zolotnitskiy, Nikolay İvanoviç (1875). Kornevoy çuvaşsko-russkiy slovar’, sravnennıy sʻyazıkami inareçiyami raznıhʻnarodovʻtyurksogo, finskago i drugihʻplemenʻ. Kazan: Tipografiya İmperatorkago Universiteta