ON İKİ HAYVANLI TÜRK TAKVİMİ VE ÇUVAŞ KÜLTÜRÜNDEKİ İZLERİ

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 2, 131 - 156, 30.12.2024

Durmuş Arık

https://doi.org/10.47089/iuad.1585763

Öz

Türkler çok eski zamanlardan itibaren takvimlerinde yılları belirlemede hayvan adlarından yararlanmıştır. Türk kültüründe hayvanlara verilen önem ve hayvanlarla ilgili inanışlar Türklerin kullandığı takvime de yansımıştır. Türk kültüründe yılların hayvanlarla temsil edilmesi “on iki hayvanlı takvim”in oluşmasını sağlamıştır. Bu takvim, Türk topluluklarının eski zamanlardan bu yana en çok kullandıkları takvim sistemi olmuştur. Günümüzde hâlâ Türk kültüründe on iki hayvanlı takvimin kullanımı görülmekte, kimi Türk topluluklarında da bu takvimin etki ve izleri sürmektedir. Türk topluluklarında son zamanlarda bu takvim daha çok halk takvimi olarak anılmaktadır. Bu takvimde yer alan ve yılları belirten hayvanlar Türk toplulukları arasında bazı küçük farklılıklarla sırasıyla şu şekildedir: Sıçan/Fare, İnek, Pars, Tavşan, Ejder, Yılan, At, Koyun, Maymun, Tavuk, Köpek ve Domuz. Türklerde hayvan adlarıyla belirlenen bu yıllarla ilgili çeşitli inanışlar ya da kehanetler de ortaya çıkmıştır. Bu yılların; doğan çocuğun kişiliğini, karakterini ve geleceğini etkileyeceğine inanılmıştır. Bazı yıllar bahtlı veya kutlu, bazı yıllar ise zor yıllar ya da yokluk yılları olarak nitelendirilmiştir. Türk toplulukları kullandıkları bu takvimi zamanın şartlarına uyarak yabancı medeniyetlerdeki takvimle değiştirmişlerdir. Buna rağmen halk arasında on iki hayvanlı takvim yaşatılmış, en azından bu takvim Türk topluluklarının kültüründe etki ve izler bırakmıştır. Çuvaşların atalarının da eski zamanlarda diğer Türk toplulukları gibi aynı takvimi kullandığı anlaşılmaktadır. Günümüzde diğer pek çok Türk topluluğunda olduğu gibi, Çuvaşlar arasında da on iki hayvanlı takvimin etkilerinin ve izlerinin mevcut olduğu görülmektedir. Bu makalede genel olarak Türk kültüründe on iki hayvanlı takvim ve bu takvimin Çuvaş kültüründeki etki ve izleri incelenmiş, yakın zamanlara kadar diğer Türk topluluklarında olduğu gibi on iki hayvanlı takvimin Çuvaşlar arasında da kullanıldığı görülmüştür. Yıl adlarının Çuvaş Türkçesindeki karşılıkları ile diğer topluluklar arasındaki kullanımı arasında bir ortaklık söz konusudur. Bu ortaklık her bir yıl ile ilgili inanışlarda ve uygulamalarda da bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türkler, Bulgarlar, Çuvaşlar, Takvim, On İki Hayvanlı Takvim

THE TURKIC TWELVE-ANIMAL CALENDAR AND ITS TRACES IN CHUVASH CULTURE

Öz

The Turks have used animal names in their calendars to designate years since ancient times. The significance attributed to animals and beliefs associated with them in Turkish culture are also reflected in the calendar used by the Turks. The representation of years through animals in Turkish culture led to the formation of the “Twelve Animal Calendar.” This calendar has been the most commonly used system among Turkic peoples from ancient times onward. Today, the use of the Twelve Animal Calendar is still observed in Turkic culture, and its influence and traces remain evident among some Turkic peoples. In recent times, this calendar has increasingly been referred to as the 'Folk Calendar' by Turkic peoples. The animals representing the years in this calendar, with slight variations across different Turkic peoples, are as follows: Rat, Ox, Leopard, Rabbit, Dragon, Snake, Horse, Sheep, Monkey, Rooster, Dog, and Pig. Among the Turkic people, various beliefs or prophecies have also emerged regarding the years designated by animal names. It was believed that these years influenced a child’s personality, character, and future. Some years were considered fortunate or auspicious, while others were regarded as challenging or lean years. Over time, Turkic peoples replaced this calendar with those of foreign civilizations, adapting to contemporary conditions. Nevertheless, the Twelve Animal Calendar has been preserved among the people, leaving its mark and influence on Turkic culture. It is understood that the ancestors of the Chuvash people also used the same calendar as other Turkic peoples in ancient times. Today, as with many other Turkic people, the influence and traces of the Twelve Animal Calendar are also identified among the Chuvashes who are one of the Turkic people. This article examines the Twelve Animal Calendar in general within Turkic culture, its influence and traces among the Chuvash people. It has been observed that, until recent times, the Twelve Animal Calendar, like in other Turkic communities, was also used among the Chuvashes. There is a similarity between the Chuvash Turkish equivalents of the year names and their use among other communities. This similarity is also present in beliefs and practices related to each year.

Anahtar Kelimeler

Turks, Bulgarians, Chuvashes, Calendar, Twelve Animal Calendar

Kaynakça

• Akgür, A. Necati. (1993). Nesî’li Takvimde Hz. Peygamberin Doğumu ve Hicret Günleri. Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 84, s. 59-90.
• Akgür, A. Necati. (2010). Takvim. Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt 39, s. 487-490.
• Arık, Durmuş (2005). Türk Yahudiler Kırım Karâileri. Dini Araştırmalar, Cilt 7, Sayı 21, s. 27-50.
• Arık, Durmuş. (2012). Hıristiyanlaştırılan Türkler Çuvaşlar. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Arık, Durmuş. (2021). Anadolu ve Çuvaş Türklerinde Kurtla İlgili İnanış ve Uygulamalar. İdil-Ural Araştırmaları Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, s. 111-133.
• Aşmarin, N.İ. (1928-1950). Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka, I-XVII Cilt, (C. I-II Kazan: Narkompross ÇASSR, III-XVII Çeboksarı: Çuvaşgosizdat).
• Balcı, Mustafa. (2010). Bilinmeyen Bir 12 Hayvanlı Takvim Risalesi: Takvim- Tatar Maʻa, acem. Türkbilig. Cilt 20, s. 85-96
• Baykara, Tuncer. (2007). Türklerde Takvim = Zaman Ölçümü. Kazakistan ve Türkiye’nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu, 21-23 Mayıs 2007. Ed. S. Şimşir, B. Aydoğan, Almatı.
• Bayram, Bülent. (2022). Çuvaş Yazıları. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Bazin, Louis. (2011). Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri. (Çev. Vedat Köken) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Biray, Nergis. (2009). 12 Hayvanlı Türk Takvimi – Zamana ve İnsana Hükmetmek-. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 39, s. 671-682.
• Boyraz, Şeref. (2010). 12 Hayvanlı Türk Takvimi ve Kehanet. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 3, Sayı 14, s. 148-167.
• Büke, Himmet. (2016). Firdevsi-i Rumi’nin Kayıp Eseri: Tali-i Mevlûd veya Tali-i Mevlûd-i Kebir (Bir Yıldızname ve 12 Hayvanlı Türk Takvimi). TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Yıl 4, Sayı 8, s.66-74.
• Caferoğlu, Ahmet. (1933). Çuvaşlarda Ay Adları. Halk Bilgisi Haberleri, Yıl 2, Sayı 20, s. 180-182.
• Çabuk, Halime Özlem ve Eren, Sevinç. (2023). Anadolu Taş Tezyinatında On İki Hayvanlı Türk Takvimi İle İlişkili Hayvan Tasvirleri: İkonografik Anlamları Üzerine Bir Değerlendirme. ODÜ Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, s. 329-354.
• Çay, Abdulhalûk M. (1999). Nevruz Türk Ergenekon Bayramı. 8. Baskı. Ankara: Tamga Yayıncılık.
• Davletshin, Gamirzan M. (2015). The Calendar and the Time Account of the Turko-Tatars. Journal of Sustainable Development. Vol. 8, No. 5, s. 205-211.
• Denisov, P. V. (1959). Religioznıye verovaniya çuvaş. Çuvaşskoye gosudarstvennoye izdatelstvo.
• Dimitriyev, V. D. (1995). Starinnıy kalendar i edinitsı izmereniya. Kul’tura çuvaskogo kraya, Çeboksarı: Çovaşskoye knijnoye izdatelstvo.
• Durmuş, İlhami. (2018). Türk Kültürüne Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Durmuş, Oğuzhan. (2022). 18. Yüzyılda Çuvaşçanın Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Emin, Sevcan. (2008). Bulgarların Hıristiyanlaşma Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Er, Elvina. (2020). Karaim Halk Takvimi: Ulug Ata Sınavı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 17, Sayı 1, s. 9-27.
• Erdem, Mustafa. (1999). Kırgızistan’da Nevruz Kutlamaları. Dini Araştırmalar, Cilt 2, Sayı 4, s. 169-176.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet. (2013). Kutsal Zaman. Dinler Tarihi, Ed. A. H. Eroğlu. Ankara: Ankara Ü. Uzaktan Eğitim Yayınları.
• Fehér, Géza. (1984). Bulgar Türkleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Fokin, P. P. (1990). Sçisleniye vremeni u çuvaşey. etniçeskaya kul’tura çuvaşey. Çeboksarı: Nauçno-İssledovatelskiy İnstitüt Yazıka, Literaturı, İstorii i Ekonomiki pri Sovyete Ministrov Çuvaşskoy ASSR.
• Harva, Uno. (2014). Altay Panteonu Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Hey’et, Cevat. (2000). Eski Türklerde Takvim ve Nevruz Bayramı. Türk Dünyasında Nevruz Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (18-20 Mart 1999, Elazığ). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• İbn Fadlan Seyahatnamesi. (2010). Haz. Ramazan Şeşen, İstanbul: Yeditepe.
• İsakov, Abdrasul. (2013). Kırgızlarda ve Moğollarda On İki Hayvanlı Takvim (VI. – XV. Yüzyıllar Arası). Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 6, s. 161-172.
• Kalafat, Yaşar. (2012). Altaylardan Anadolu’ya İnanç Göçü. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Karunovskaya, Lidiya E. (2010). “Altay ve Teleütlerde 12 Hayvanlı Takvim”, çev. Reshide Adzhumerova ve Emine Atmaca. Turkish Studies, Volume 5/4, s. 796-802.
• Kaşgarlı, Mahmut. (2005). Dîvânu Lügâti’t-Türk. Çeviri Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurtsever. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin. (1950). “On İki Hayvan Üzerine Dönen Yıllar ve Türkçe Ay Adları. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Yıl 1, Sayı 11, s. 170-171.
• Mirşan, Kâzım. (2002). Erken Türk Tarihi Türk Takvimi ve Orhun Yazıtları. Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 138, s. 219-226.
• Mollava, Mefkure. (1976). Şark Kavimlerinde Geçen Bazı Bulgar Ad ve Soyadları. Türkiyat Mecmuası, Cilt 18, s. 315-330.
• Munkácsi, Bernhard. (2020). İdil-Ural Bölgesinin Eski Çuvaş Halklarında Günlerin Adları”. İdil-Ural Araştırmaları Dergisi. (Çev. Emine Yılmaz). 2 (1): s. 161-176.
• Ögel, Bahaeddin vd. (1985). Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde Doğu Anadolu. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ögel, Baheddin. (1979). Türk Kültürünün Gelişme Çağları. Ankara: Kömen Yayınları.
• Özkan, İsa. (2002). Hakas Türklerinde Halk Takvimi ve Nevruz Bayramı. Türk Kültüründe Nevruz V. Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri 15-16 Mart 2002, Diyarbakır), Yayına haz. Azize Aktaş Yasa, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, s. 149-159.
• Patmar, Edison İvanoviç. (1995). Çĭvaş halıh kalendar. Şupaşkar: Çĭvaş Kineke İzdatel’stvi.
• Patmar, İ. A. (1993). Halĭh Mercenisem. irpü: Tsivilsk.
• Rásonyi, László. (1993). Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Romanov, N. R. (1962). Çuvaşskiy narodnıy kalendar’. Nauçno-İssledovatel’skiy İnstitut Yazıka, Literaturı, İstorii i Ekonomiki Pri Sovyete Ministrov Çuvaşskoy ASSR, Sayı XXI, s. 237-244.
• Roux, Jean-Paul. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Salihov, Ahat. Başkurtlarda Eski Türk Takvimi ve Nevruz. Bilig, Sayı 88, s.189-203.
• Salmin, Anton. (2001). Narodnıye obryadı çuvaşey v fotografiyah. Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk.
• Salmin, Anton. (2007). Sistema religii çuvaşey. Sanktpeterburg: Nauka.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. (2002). Din Fenomenolojisi (Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri). Isparta: SDÜ Yayını.
• Sertkaya, Ayşegül (2014). On İki Hayvanlı Takvimin On İki Yılının Özelliklerini Anlatan Horezm Türkçesi ile Yazılmış Bir Sâlname. VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi 30 Eylül-04 Ekim 2013 Bildiri Kitabı II. Yayına Haz. Mustafa Özkan, Enfel Doğan. İstanbul, s. 391-405.
• Seyis, Yunus Emre. (2021). Türk Kültür Tarihinde At ve Kurt. Amasya Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Amasya.
• Süleymanov, Seyyar. (2013). Kırım Karayları. Bursa: Uludag Üniversitesi Basimevi.
• Tavkul, Ufuk. (2007). Kültürel Etkileşim Açısından On İki Hayvanlı Türk Takviminin Yayılışı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, s. 25-45.
• Tekin, Talat. (1987). Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat. (1998). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. (Der. M. Ölmez), İstanbul: Simurg Yayınevi.
• Temür, Nezir. (2010). Kırgız Folklorunda Ritüelistik Türler. Gazi Türkiyat, Sayı 6, s. 297-317.
• Tezcan Aksu, Belgin. Sekizinci Yüzyıldan Günümüze Takvimlerimiz. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), Cilt 2, Sayı 1, s. 382-413.
• Timofeyev, G. T. (1972). Tĭhĭryal. Şupaşkar: Çĭvaş ASSR Kinegi İzdadetstvi.
• Turan, Osman. (1941). On İki Hayvanlı Takvim. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Ülker, Hasan. (1991). Karaçay-Malkar Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim ve Yeni Yıl. Türk Kültürü, Yıl XXIX, Sayı 339, s. 57-63.
• Ünal, Mustafa. (2008). Dinlerde Kutsal Zamanlar (Takvimler, Dini Gün, Bayram ve Törenleri). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Yagafova, E.A. (2022). Konfessional’naya identiçnosti i sovremennıye religioznıye praktiki çuvaşey. Samarskiy nauçnıy vestnik, T. 11, No: 2, s. 245-251.
• Yegorov, Nikolay İ. (1995). Prazdniki i kalendarnıye obryadı. Kul’tura çuvaskogo kraya. Çeboksarı: Çovaşskoye knijnoye izdatel’stvo.
• Yüce, Nuri. (2012). Yazı. Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt 41, s. 493-497.