Osmanlı Taşrasında Bir Derebey Ailesinin İzleri: Eskipazar’da (Karabük), Hasan Çavuşzade Ailesi’nin Yaptırdığı Üç Konağın Mimari İncelemesi

Yıl 2025, Sayı: 24, 311 - 342, 12.08.2025

Emre Karataş , Aysun Özköse

https://doi.org/10.26650/24.0001

Öz

19. yüzyılda, günümüzdeki Karabük il sınırlarının da büyük bir bölümünü kapsayan Viranşehir sancağı, ekonomik açıdan parlak bir dönem yaşamıştır. Bölgedeki ticaret ve üretim faaliyetleri sonucunda çeşitli kişi ve aileler varlık sahibi olmuştur. Aynı dönemde, iltizam sisteminin yaygınlaştırılmasıyla, Osmanlı merkezi otoritesi, yetkilerinin bir bölümünü sancaklara devretmiş, bu sayede bazı zengin kişi ve aileler siyasi ve askerî güç elde etmiştir. O dönem, bu kişilerden bazıları “derebey” olarak da anılmıştır. Bu çalışma kapsamında, 19. yüzyılın başlarında, Osmanlı Devleti’nde, Viranşehir sancağı mütesellimi olarak görev yaparken, siyasi, askerî ve ekonomik açıdan güç kazanan ve sonunda Sultan II. Mahmud ile çatışma yaşayan, Derebey Hasan Çavuşzade Hüseyin Ağa ve ailesinin Viranşehir sancağında inşa veya tamir ettirdikleri yapılar araştırılmıştır. Araştırmada konak, han, hamam, camii, değirmen, çeşme, ahır, ambar, samanlık, fabrika ve askerî tahkimat gibi çeşitli işlevlere sahip, bir kısmı günümüze ulaşmış, toplam yirmi beş adet yapı tespit edilmiştir. Makale, bu yapılar içerisinden, Karabük’ün Eskipazar ilçesine bağlı iki kırsal yerleşimde, özgünlüğünü muhafaza etmiş üç konağa odaklanmaktadır. Arşiv ve kaynak taramaları, kişisel görüşmeler, soyağacı ve alan araştırmaları yapılmış, rölöve ve fotoğraflarla eserler belgelenmiştir. Hasan Çavuşzadeler siyasi ve askerî güçlerini kaybettikten sonra inşa ettirilen bu üç yapıda, ailenin kimliğine uygun olarak Batı ve İstanbul etkisiyle şekillenmiş şehirli bir tarzın kullanıldığı görülmektedir. Bölgede, öncelikli olarak, incelenen yapılara benzer, tarihî belge niteliği olan kültürel mirasın sürdürülebilirliği için bilimsel araştırmaların, bilinçlendirme faaliyetlerinin ve uygulanabilir projelerin geliştirilmesi önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı-Türk Evi , İltizam Sistemi , Derebey , Eskipazar , Safranbolu

Traces of a Derebey Family in the Ottoman Countryside: An Architectural Analysis of Three Mansions Built by Hasan Çavuşzade Family in Eskipazar (Karabük/Türkiye)

Öz

Despite the decline of the Ottoman Empire during the 19th century, the Viranşehir Sanjak, which encompassed a large portion of the present-day Karabük province in Türkiye, experienced a period of economic prosperity. Because of trade and production activities in the region, various individuals and families accumulated wealth and power. During the same period, with the expansion of the iltizam system, the Ottoman central authority transferred some of its powers to the sanjaks, allowing some wealthy individuals and families to gain political and military power. At that time, some of these individuals were also called “derebeys” (feudal lords). Derebey Hasan Çavuşzade Hüseyin Ağa served as the mütesellim of the sanjak in the early 19th century, gained political, military and economic power, and ultimately came into conflict with Sultan Mahmud II. This study investigates the structures built or restored by Hasan Çavuşzade Hüseyin Ağa and his family in the Viranşehir Sanjak. The research identified 25 structures with various functions -for instance, mansion, khan, Turkish bath, mosque, water mill, fountain, barn, granary, hayloft, factory, and fortification- some of which have survived to the present day. This study focuses on three mansions that have preserved their authenticity in two rural settlements in the Eskipazar district. Archival and literature reviews, genealogical research, personal interviews, and field studies were conducted, and the structures were documented and evaluated through measured drawings and photographs. We have determined that in these three structures commissioned by the Hasan Çavuşzades after losing their political and military power, they used an urban style shaped by Western and Istanbul influences in accordance with the family’s identity. In the region, we recommend that scientific research, awareness-raising activities, and feasible projects be developed for the sustainability of cultural heritage with historical document value, similar to the structures being studied.

Anahtar Kelimeler

Ottoman-Turkish Houses , Iltizam System , Ottoman Derebey , Eskipazar , Safranbolu

Kaynakça

• Ainsworth, William Francis. Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. Londra: John W. Parker, 1842. google scholar
• AkIn, Nur. Balkanlarda Osmanlı Dönemi Konutları. İstanbul: Literatür YaYIncIlIk, 2001. google scholar
• Atar, Abdülkadir. “OsmanlI Döneminde Safranbolu’nun İktisat Tarihi.” İktisadi ve İdari Bilimlerde Teori ve Araştırmalar II. 2. Cilt. Ed. google scholar
• Mustafa Mete. Ankara: Gece KitaplIğI, 2020, 449-496. google scholar
• Babuçoğlu, Murat ve Orhan Özdil. Safranbolu'da bir İtalyan Prensesi Cristina Trivulzio Belgiojoso. Ankara: Altiva YaYInlarI, 2022. google scholar
• BallIoğlu, Tuğba. “Principles for the Conservation of the Rural Heritage of HacIlarobasI (Safranbolu).” Yüksek lisans tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 2023. google scholar
• Batmaz, Eftal. “İltizam Sisteminin XVIII. YüzYIldaki BoYutlarI.” Tarih Araştırmaları Dergisi 18/29 (1996): 39-50. google scholar
• Börekçi, Ülkü Oğuzhan, Gülcan IşIk ve Filiz Erdemir Göze. “AğalIk Düzeninin Kültürel Ürünlerde Eleştirisi.” Gazi Türkiyat 30 (Haziran 2022): 13-26. 10.34189/gtd.30.002. google scholar
• Cristina Trivulzio di Belgiojoso. “Maria Belgiojoso Trotti.” Erişim 20 Mart 2023. https://www.cristinabelgiojoso.it/wp/maria-belgiojoso-trotti/. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri BaşkanIığı Osmanlı Arşivi (BOA). Sadaret Divan Kalemi Evrakı (A. DVN.) 103/39, 29 Recep 1271 [17 Nisan 1855]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hatt-I Hümayun (HAT.) 1324/51669-3, 29 Zilhicce 1250 [28 Nisan 1835]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hatt-I Hümayun (HAT.) 1324/51669-4, 29 Zilhicce 1250 [28 Nisan 1835]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hatt-I Hümayun (HAT.) 698/33702, 29 Zilhicce 1249 [9 MaYIs 1834]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT.) 38/9, 19 Cemazeyilahir 1267 [21 Nisan 1851]. google scholar
• CumhurbaşkanlIğI Devlet Arşivleri BaşkanlIğI OsmanlI Arşivi (BOA), HariciYe Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT.) 886/60, 2 Recep 1292 [4 Ağustos 1875]. google scholar
• CumhurbaşkanlIğI Devlet Arşivleri BaşkanlIğI OsmanlI Arşivi (BOA). İrade Meclis-i Vala (İ. MVL.) 284/11213-11, 19 Zilhicce 1269 [23 EYlül 1853]. google scholar
• Diest, Walter Von ve Max Anton. Neue Forschungen im Nordwestlichen Kleinasien. Gotha: Justus Perthes, 1895. google scholar
• e-Devlet KapIsI UYgulamasI. “Alt-Üst SoY Bilgisi Sorgulama.” Erişim 17 Haziran 2023. https://www.turkiYe.gov.tr/nvi-alt-ust-soY-bilgisi-sorgulama. google scholar
• Erler, Mehmet Yavuz. “An Italian Princess In The Ottoman Empire.” Cristina Trivulzio di Belgiojoso an Italian Princess in the 19th c. Turkish Countryside. Ed. Antonio Fabris. Venedik: Filippi Editore Venezia, 2010, 29-51. google scholar
• ErsoY, HüseYin Lütfi. Karabük’ün Köyden Kente Dönüş Öyküsü Karabük Tarihi. İstanbul: Kurtiş MatbaacIlIk, 2011. google scholar
• Eskipazar BelediYesi Arşivi. Eskipazar KasabasIna ait 1/1000 Ölçekli HalihazIr Harita, 1975 (rev. 1988). google scholar
• Fortunati, Sandro. “The Life of Cristina Trivulzio Di Belgiojoso.” Cristina Trivulzio di Belgiojoso an Italian Princess in the 19th c. Turkish Countryside. Ed. Antonio Fabris. Venedik: Filippi Editore Venezia, 2010, 9-18. google scholar
• Groupe Suedo-Danois. Construction Des Lignes De Chemins De Fer Irmak-Filyos & Fevzipaşa-Diyarbakır. Göteborg ve Kopenhag: Nohab, SaabYe ve Lerche, Kampsax, 1937. google scholar
• Gültekin, R. Eser. “Türklerde Bereket Sembolü Olarak Kullanılan Meyve Motifleri ve Mimaride Değerlendirilmesi.” Turkish Studies 3/5 (2008): 9-31. google scholar
• Günay, Reha. Geleneksel Safranbolu Evleri ve Oluşumu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989. google scholar
• Günay, Reha. Türk Ev Geleneği ve Safranbolu Evleri. İstanbul: YEM Yayın, 1998. google scholar
• Gür, Durmuş ve İbrahim Canbolat. “TürkiYe’de Cristina Trivulzio di Belgiojoso’nun KIzI Maria’Ya Ait Arazi, Çiftlik ve Mülkler.” Journal of Humanities and Tourism Research 13/1 (Mart 2023): 113-135. https://doi.org/10.14230/johut1344. google scholar
• Karadeniz, Büşra. “Vernacular and Traditional Architecture in Yörük Village, Safranbolu.” Yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, 2023. google scholar
• Kaya, Ş. Sena. “1994 YIlı Dünya Miras Kararı Öncesi ve Sonrasında Safranbolu Yerleşmesi, Kentsel ve Mimari Dönüşümü.” Yüksek Lisans Tezi, YIldız Teknik Üniversitesi, 2019. google scholar
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: YEM Yayın, 2007. google scholar
• Kuban, Doğan. Türk Ahşap Konut Mimarisi 17.-19. Yüzyıllar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020. google scholar
• Kuş, AYtekin. Safranbolu Evleri ve Yaşam Biçimi. Karabük: Safranbolu Hizmet Birliği ve Kültür YaYInlarI, 2010. google scholar
• Leonhard, Richard. Paphlagonia Reisen und Forschungen im Nördlichen Kleinasien. Berlin: Dietrich Reimer, 1915. google scholar
• Mert, Özcan. “Âyan.” TDV İslam Ansihlopedisi. 4. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, 195. Erişim 12 Mart 2023. https://islamans iklopedisi.org.tr/ayan. google scholar
• Mordtmann, Andreas David. Anatolien: Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien (1850-1859). Hannover: Orienbuchhandlung Heinz Lafaire, 1925. google scholar
• Özköse, Aysun. Safranbolu Köylerinin Yöresel Mimarisi. İstanbul: YEM Yayın, 2022. google scholar
• Princesse Belgiojoso. Scenes de la vie Turque. Paris: Michel LevY Freres, 1858. google scholar
• Princesse Belgiojoso. Asie Mineure et Syrie Souvenirs de Voyages. Paris: Michel LevY Freres, 1858. google scholar
• SaYdam, Abdullah. “Osmanlıların SiYasi İlticalara Bakışı Ya da 1849 Macar-Leh Mültecileri Meselesi.” Belleten 61/231 (1991): 339-385. google scholar
• SoYkan, A. Nazlı ve Durmuş Gür. “Safranbolu, YazıköY Kilise (Mimari, Süsleme, Liturjik Elemanlar).” Karabüh Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Özel SaYı: 1 (2015), 103-129, https://doi.org/10.14230/joiss98 google scholar
• Şenol, Celal. “TürkiYe'de MeYdana Gelen BüYük Depremlerin Yerleşme ve Demografik Yapı Üzerindeki Etkileri (1927-2020).” USBAD Uluslararası Sosyal Bilimler Ahademi Dergisi 2/2 (2020): 620-644, https://doi.org/10.47994/usbad.808881 google scholar
• Taeschner, Franz. Osmanlı Kaynahlarına Göre Anadolu Yol Ağı. Çev. Nilüfer Epçeli. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2010. google scholar
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Parsel Sorgu Uygulaması. “Öznitelik Bilgisi.” Erişim 21 Mayıs 2023. https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/#ara/ cografi/40.964998768892414/32.54105597734452. google scholar
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Parsel Sorgu Uygulaması. “Öznitelik Bilgisi.” Erişim 20 Mart 2023. https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/#ara/ cografi/41.01750936794304/32.624169588088996. google scholar
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Parsel Sorgu UYgulaması. “Öznitelik Bilgisi.” Erişim 20 Mart 2023. https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/#ara/ cografi/41.02790086224752/32.63882517814637. google scholar
• T.C. Eskipazar Kaymakamlığı. “Hamamlı Köyü Tarihi Hamamları.” Erişim 29 Mayıs 2023. http://eskipazar.gov.tr/hamamli-koyu-tarihi-hamamlari. google scholar
• Tunçözgür, Ünsal. Dünü ve Bugünü ile Safranbolu. Safranbolu: IşIl YaYIncIlIk, 2002. google scholar
• UluçaY, M. ÇağataY. İlk Müslüman Türk Devletleri. İstanbul: Ötüken NeşriYat, 2020. google scholar
• UzunçarşIlIoğlu, İsmail HakkI. “Kastamonu'da Tahmiscioğlu Vak'asI.” Tarih Semineri Dergisi 1/2 (1937): 139-152. google scholar
• YazIcIoğlu, Hulusi. Küçük Osmanlı'nın Öyküsü Safranbolu Tarihi. İstanbul: Şa-To TürkiYat, 2001. google scholar
• Zens, Robert W. “The AYanlik and Pasvanoğlu Osman Paşa of Vidin in the Age of Ottoman Social Change, 1791-1815.” Doktora tezi, Wisconsin-Madison Üniversitesi, 2004. google scholar
• Ali Doğan (Yerel halk) ile kişisel görüşme, Eskipazar, 11 Haziran 2023. google scholar
• Ahmet Bostan (araştırmacı Yazar) ile kişisel görüşme, Eskipazar, 29 Mayıs 2023. google scholar
• Dursun Eken (Hasan Çavuşzade Ailesi üyesi) ile kişisel görüşme, Eskipazar, 30 Mayıs 2023. google scholar
• Dursun Küçükyılmaz (Hasan Çavuşzade Ailesi üyesi) fotoğraf arşivi, Eskipazar, 30 Mayıs 2023. google scholar
• Dursun Küçükyılmaz (Hasan Çavuşzade Ailesi üyesi) ile kişisel görüşme, Eskipazar, 19 Haziran 2025. google scholar
• Hakkı Asmaz (Asmazlar Ailesi üyesi) ile kişisel görüşme, Safranbolu, 6 Haziran 2023. google scholar
• Halil İbrahim Özkök (Hasan Çavuşzade Ailesi üyesi) ile kişisel görüşme, Eskipazar, 29 Mayıs 2023. google scholar
• Hamdi Özkök (Hasan Çavuşzade Ailesi üyesi) ile kişisel görüşme, Karabük, 12 Haziran 2023. google scholar
• Hüseyin Eken (Hasan Çavuşzade Ailesi üyesi) ile kişisel görüşme, Karabük, 30 Mayıs 2023. google scholar
• Hüseyin Özkök (Hasan Çavuşzade Ailesi üyesi) ile kişisel görüşme, Karabük, 17 Haziran 2023. google scholar
• İhsan Özkök (Hasan Çavuşzade Ailesi üyesi) ile kişisel görüşme, Eskipazar, 31 Mayıs 2023. google scholar
• Mithat UyanIk (Hasan Çavuşzade Ailesi üyesi) ile kişisel görüşme, Eskipazar, 31 Mayıs 2023. google scholar
• Mustafa Ünal (Yerel halk) ile kişisel görüşme, Karabük, 11 Haziran 2023. google scholar
• Turgut Doğan (Yerel halk) ile kişisel görüşme, Eskipazar, 11 Haziran 2023. google scholar
• Ünsal Tunçözgür (araştırmacı Yazar) ile kişisel görüşme, Safranbolu, 7 Haziran 2023. google scholar