The Illustrated Ibratnama: A Didactic Manuscript Commissioned by Sultan Murad III

Yıl 2025, Sayı: 24, 206 - 253, 12.08.2025

Hesna Haral

https://doi.org/10.26650/artsanat.2025.24.0016

Öz

This article tries to evaluate the paintings of Lami Chalabi’s Ibratnama housed in the Dallas Museum of Art [Dallas Museum of Art The Keir Collection of Islamic Art [K.1.2014.38]. The manuscript, dated 1587, prepared by the order of Sultan Murad III. The 21 paintings in Ibratnamathat reflect the style of Nakkash Osman or the artists who worked under his guidance and Nakkash Hasan were evaluated in terms of iconography and painting style. When the relationship between text and miniature is considered, the paintings can be divided into four main groups. In the first group, the depictions of the Castles of Rhodes and Belgrade and the conversion of Kızılelma Church of Budin into a mosque present a rare historical iconography. The second group includes depictions of karamat about the famous sufis such as Abd al-Qadir al-Jilani, Pir Bakkal, Ibn al-Farid, Awhad al-Din Kirmani and also the Eight Imam Rida. In the third group, there are scenes depicting the gardens of the “realm of truth”. The last group depicts the adventures of characters such as a sultan, a prince and a son of a merchant together with giants, jinns and strange creatures they encounter on their journeys in the “realm of imagination (Khayal).”

Anahtar Kelimeler

Illustrated , Ibratnama , Lami Chalabi , Miniature Painting , The Style of Nakkash Osman , Nakkash Hasan

Sultan III. Murad’ın Emriyle Hazırlanan İbretnâme’nin Minyatürleri

Öz

Bu makalede, Lâmiî Çelebi’nin kâleme aldığı tasavvufî menkıbeler ve ahlakî hikâyelerden oluşan İbretnâme isimli eserin bugün Dallas Sanat Müzesinde [Dallas Museum of Art The Keir Collection of Islamic Art, K.1.2014.38] yer alan bir nüshasındaki tasvirler, metin-minyatür ilişkisi gözetilerek değerlendirilmiştir. Makale, yazma eserde yer alan minyatürlerin ikonografilerinin ve üslup özelliklerinin tespitini amaçlamaktadır. 1587 tarihli, tasvirli İbretnâme nüshası, ketebesindeki kayda göre Sultan III. Murad’ın emriyle hazırlanmıştır. Makalenin giriş kısmında yazma eserin fiziksel bazı temel niteliklerine kısaca değinilmiş, ardından kitap içerisindeki yirmi bir minyatür, ayrıntılı olarak incelenmiştir. Minyatürler, Nakkaş Osman veya onun yolunda çalışan sanatçıların ve Nakkaş Hasan’ın üslubunu yansıtmaktadır. Eser içerisindeki tasvirler, metin-minyatür ilişkisi gözetildiğinde ikonografik açıdan dört temel gruba ayrılmaktadır. İlk grupta yer alan Rodos, Belgrad Kaleleri ve Budin Kızılelma Kilisesi’ni gösteren tasvirler, tarih konulu ikonografinin örneklerindendir. İkinci grupta Abdülkadir-i Geylânî, Pir Bakkal, İbnü’l-Fârız, Evhadüddîn-i Kirmâni gibi meşhur sufilerin ve Sekizinci İmam Rıza’nın keramet tasvirleri yer almaktadır. Üçüncü grupta tasavvufî anlayışın inşa ettiği “hakikat arzı” denilen bahçeleri gösteren sahneler mevcuttur. Son grupta ise şehzade ve bezirgânzade gibi karakterlerin “hayal âlemi”ndeki yolculuklarında karşılarına çıkan devler, cinler ve acayip yaratıklarla giriştikleri maceralar betimlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Resimli , İbretnâme , Lamiî Çelebi , Minyatür , İkonografi , Nakkaş Hasan , Nakkaş Osman Üslubu

Kaynakça

• Abdurrahman Câmî. Terceme-i Nefahâtu’l üns Evliyâ Menkıbeleri. Tercüme ve Şerh Lamiî ÇeLebi. Haz. SüLeYman ULudağ ve Mustafa Kara. İstanbuL: Marifet YaYınLarı, 1995. google scholar
• ApaYdın Diri, Tuba. “Keir KoLeksİYonu'ndaki OsmanlI İzleri.” TÜBA-KED 23 (2021): 161-175. Erişim 14 Nisan 2025. 10.22520/ tubaked2021.23.008 google scholar
• Aşık ÇeLebi. Meşairü’ş-Şuara İnceleme-Metin II. Haz. FiLiz KıLıç. İstanbuL: İstanbuL AraştırmaLarı Enstitüsü, 2010. google scholar
• AtıL, Esin. Süleymanname: The Illustrated History of Suleyman Magnificent. New York: NationaL GaLLerY of Art, 1986. google scholar
• Azamat, Nihat. “Evhadüddîn-i Kirmânî.” TDV İslam Ansiklopedisi. 11. İstanbuL: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı, 1995, 518-520. google scholar
• Bağcı, SerpiL, FiLiz Çağman, GünseL Renda ve Zeren Tanındı. Osmanlı Resim Sanatı. İstanbuL: KüLtür ve Turizm BakanLığı YaYınLarı, 2019. google scholar
• BaLazs, Sudar. “OsmanLı Macaristan'ında CamiYe ÇevriLen KiLiseLer.” Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 25 (2014): 55-78. google scholar
• Burckhardt, Titus. Astroloji ve Simya. İstanbuL: Verka YaYınLarı, 1999. google scholar
• Canım, Rıdvan. Latîfî Tezkiretü’ş-Şuarâ ve Tabsiratü’n-Nuzamâ İnceleme Metin. Ankara: Atatürk KüLtür Merkezi BaşkanLığı, 2000. google scholar
• Cirit, Hasan. “Vaaz.” TDV İslam Ansiklopedisi. 42. İstanbuL: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı, 2012, 404-407. google scholar
• ÇoLak, Ahmet. “Bahârî Fetihnâme-i Üngürüs AdLı Eseri ve Bu Eserden HareketLe Macaristan Fethinin Edebî-Tarihî ÜsLupLa AnLatıLışı.” International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/4 (2015): 373-408. Erişim 14 Nisan 2025. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7896 google scholar
• DaLLas Sanat Müzesi (DijitaL KoLeksiYon). “İbretnâme”. Erişim 07 Mart 2023. https://coLLections.dma.org/artwork/5340987 google scholar
• Danişmend, İsmaiL Hami. Türklük Meselesi. İstanbuL: İstanbuL Kitabevi, 1983. google scholar
• Djuric-ZamoLo, Dvna. “BeLgrad.” TDV İslam Ansiklopedisi. 25. İstanbuL: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı, 1992, 407-409. google scholar
• ErkaL, AbdüLkadir. “KLasik Türk Şiirinde MazmunLaşan MekânLar: PuthaneLer.” Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi 5/3 (2021): 1094-1108. google scholar
• EvLiYa ÇeLebi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. 6. Kitap. Der. YüceL DağLı ve SeYit ALi Kahraman. İstanbuL: Yapı Kredi YaYınLarı, 2002. google scholar
• FeLek, Özgen. Kitabü’l-Menâmât Sultan III. Murad’ın Rüya Mektupları. İstanbuL: Tarih Vakfı Yurt YaYınLarı, 2014. google scholar
• GökaY, Orhan Şaik. “KızıLeLma.” TDV İslam Ansiklopedisi. 5. Ankara: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı, 2022, 559-560. google scholar
• GüLerer, SaLih. “BursaLı Lâmiî ÇeLebi İbret-nüma İnceLeme Metin.” Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi,1988. google scholar
• HaraL, Hesna. “OsmanLı MinYatüründe MevLânâ'nın Yaşam ÖYküsü: Menâkıb'üL Arifîn ve Tercüme-i Sevâkıb-ı Menâkıb NüshaLarı.” Doktora Tezi, Mimar Sinan GüzeL SanatLar Üniversitesi, 2014. google scholar
• HaraL, Hesna. “Kırk Vezir HikâYeLeri MinYatürLeri Üzerine Bir İnceLeme.” Art-Sanat 13 (2020): 205-243. Erişim 14 Nisan 2025. https://doi. org/10.26650/artsanat.2020.13.0009 google scholar
• HaraL, Hesna. “OsmanLı Sanatında ResimLi Bir Firasetnâme,” İslamda Medeniyet Bilimleri Tarihi II. İstanbuL: İbn HaLdun Üniversitesi YaYınLarı, 2021, 257-290. google scholar
• İbnü'L-Arabî. Futuhat-ı Mekkiyye I. Çev. Ekrem DemirLi. İstanbuL: Litera YaYıncıLık, 2006. google scholar
• KadıoğLu, Muhsin. “Accordingto EvLiYa CeLebi The Turks' PhiLosophY of WorLd Domination: GoLden AppLe.” Eurasian Academy of Scien-ces Eurasian Studies /Avrasya Çalışmaları 8 (2018): 1-14. google scholar
• Karahan, AbdüLkadir. “Lâmiî.” İslam Ansiklopedisi. 7. Ankara: MiLLi Eğitim BakanLığı, 1987, 10-15. google scholar
• KıLavuz, Ahmet Saim. “ALi er-Rıza.” TDV İslam Ansiklopedisi. 2. İstanbuL: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı, 1989, 436-438. google scholar
• Kılıç, Mahmud Erol. "el-FütûhâtüTMekkİYYe” TDV İslam Ansiklopedisi. 13. İstanbul: TürkİYe DİYanet Vakfı YaYinLarı, 1996, 251-258. google scholar
• KızıLtan, MübecceL. “Kırk Vezir HikâYeLeri.” Doktora Tezi, İstanbuL Üniversitesi, 1991. google scholar
• Kiel, Machiel. “Rodos.” TDV İslam Ansiklopedisi. 35. İstanbul: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınları, 2008, 155-158. google scholar
• Kut, GünaY. “Lâmiî Çelebi.” TDV İslam Ansiklopedisi. 27. Ankara: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınları, 2003, 96-97. google scholar
• Kut, GünaY. “İbretnâme.” TDV İslam Ansiklopedisi. 21. Ankara: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınları, 2000, 370- 371. google scholar
• Kütükoğlu, Bekir. “Murad III.” TDV İslam Ansiklopedisi. 31. Ankara: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınları, 2020, 172-176. google scholar
• Lamiî Çelebi. İbretnâme. Dallas Sanat Müzesi, The Keir Collection of Islamic Art on loan to the Dallas Museum of Art, K.1.2014.38. Photo © The DaLLas Museum of Art, KopYaLanma Tarihi EvaiL Rebiü’L Ahir 995 [Mart 1587]. google scholar
• Le GaLL, Dina. Bir Sûfî Kültürü Olarak Nakşıbendilik. Çev. İrfan KeLkitLi. İstanbuL: Litera YaYıncıLık, 2016. google scholar
• Luggat. Erişim 15 Mart 2023. http://Luggat.com google scholar
• Mahir, Banu. Osmanlı Minyatür Sanatı. İstanbuL: KabaLcı YaYınevi, 2005. google scholar
• Martin, Sean. Simya ve Simyacılar. Çev. EYLem Çağdaş BabaoğLu. İstanbuL: KaLkedon YaYınLarı, 2006. google scholar
• Meçin, ArsLan Büşra. “Tasavvuf Düşünce Sisteminde MisaL ÂLemi.” Doktora Tezi, DicLe Üniversitesi, 2020. google scholar
• Öztürk, Uğur. “KitapLar ve HazineLer: III. Murad’ın Kütüphanesi İçin HazırLanmış Bazı MadaLYonLu EserLer.” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 27 (2021): 609-687. google scholar
• Şen, Yasin. “KLasik Türk Şiirinde KızıLeLma.” Littera Turca Jounal of Turkish Language and Literature (2017): 197-218. google scholar
• Tanındı, Zeren. “Nakkaş Hasan Paşa.” TDV İslam Ansiklopedisi. 32. İstanbuL: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı, 2006. 329-330. google scholar
• Tezcan, Nuran. “Câmî-i Rûm OLarak Lâmî ÇeLebi.” TUBA Journal of Turkish Studies 33/2 (2009): 159-179. google scholar
• ULudağ, SüLeYman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbuL: KabaLcı YaYıncıLık, 2012. google scholar
• ULudağ, SüLeYman. “AbdüLkadir-i-i GeYLânî.” TDV İslam Ansiklopedisi. 1. İstanbuL: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı. 1988. 234-239. google scholar
• ULudağ, SüLeYman. “AbdaL.” TDV İslam Ansiklopedisi. 1. İstanbuL: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı, 1988, 59-61. google scholar
• ULudağ, SüLeYman. “Nefehâtü’L- Üns.” TDV İslam Ansiklopedisi. 32. İstanbuL: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı, 2006, 521-522. google scholar
• ULutan, Emine Mediha. “Macar HaLk MasaLLarı ve SöYLenceLeriYLe İsLamiYet Öncesi Türk DestanLarındaki Ortak Motifler.” Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2017. google scholar
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstimdad.” TDV İslam Ansiklopedisi. 23. İstanbuL: TürkiYe DiYanet Vakfı YaYınLarı, 2001, 363-364. google scholar