Amasya Gümüşhacıköy Türbelerindeki Kalem İşi Süslemeler

Yıl 2018, Sayı: 10, 293 - 327, 30.07.2018

Savaş Yıldırım

Öz

Gümüşhacıköy, Amasya ilinin batı ucunda küçük bir yerleşim merkezidir. Bu ilçede yer alan Ali Civaan Baba ve Hacı Nazır Türbesi, kalem işi süslemeleri makalemizin konusunu oluşturmaktadır. Kuru sıva üzerine kalem işi tekniğiyle yapılan süslemelerde 18. ve 19. yüzyıl Batılılaşma dönemi duvar resimlerinin karakteristik motif ve kompozisyonları ile karşılaşmaktayız. Ele alacağımız türbelerin mimari süslemeleri günümüze değin kapsamlı bir yayına konu edilmemiştir. Bu bağlamda amacımız kalem işi bezemeleri detaylı bir şekilde tanıtarak Anadolu duvar resmi kronolojisi içerisindeki yerini ortaya koymaktır.

Bezemelerde konu bakımından natürmort kompozisyonlar, en yoğun grubu meydana getirir ve zengin kompozisyonlar halinde karşımıza çıkar. Bunun yanı sıra C ve S biçimi kıvrım dallarla meydana getirilmiş düzenlemeler, elma, armut, hurma gibi meyve ağacı tasvirleri, selvi, üzüm salkımları başlıca motif ve kompozisyonlar arasındadır. Gerek Ali Pir Civan ve gerekse Hacı Nazır Baba Türbesi’nde, Bektaşi tarikatını sembolize eden inanç temelli keşkül, teber, nefir, kılıç gibi eşyaların tasvirleri de dikkat çekmektedir. Kalem işi bezemeleri yapan ustalar hakkında kesin bir bilgi ya da belgeye sahip değiliz. Ancak Ali Pir Civan Türbesi duvar resimleri, yöredeki benzer örneklerle kıyaslandığında sanatçı ismi konusunda belli sonuçlara ulaşmak mümkündür. Süslemeler Amasya çevresindeki diğer kalem işi nakışlarla üslup, konu, kompozisyon bakımından birliktelik göstermektedir ve bu konu, karşılaştırmalarla ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kalem işi, Gümüşhacıköy, Türbeler, Batılılaşma dönemi

Hand Carved Ornaments in Amasya Gümüşhaciköy Tombs

Öz

Gümüşhacıköy is a small settlement center on the western point of Amasya, Turkey. The subjects of this article are the hand carved ornaments of Ali Civan Baba Türbesi and Hacı Nazır Türbesi that are located in this district. We are confronted with the characteristic motifs and compositions of the 18th and 19th centuries, which are westernization period wall paintings on ornaments made with a pencil work technique on dry plaster. We will deal with the architectural ornaments of this type, which have not been subject to a comprehensive publication up until now. In this context, our aim is to present the details of hand carving and reveal its place in the Anatolian wall painting chronology. The still-life compositions compose the most intensive group and come out in the form of rich compositions on the ornaments. In addition, arrangements shaped with curved branches as C and S, fruit tree illustrations like apple, pear, date palm, cypress, and grape clusters are among the main design compositions. Both Ali Pir Civan Türbesi and Hacı Nazır Baba Türbesi are noteworthy for their depictions of belief based symbols of the Bektashi tariqa, like keskül, battle axe, nefir, and sword. We do not have definitive knowledge or documentation about the masters who made the hand carved ornaments. However, when the wall paintings of Ali Pir Civan Türbesi are compared with similar examples in the region, it is possible to reach some results about the named artist. The ornaments, when compared to the other hand carved ornaments in and around Amasya, coincide with the style and subject composition, and this issue will be put forth in our comparison.

Anahtar Kelimeler

Hand carved, Gümüşhacıköy, Tombs, Westernization period

Kaynakça

• Abdizade Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, C.1, (Sadeleştirenler Ali Yılmaz-Mehmet Akkuş), Amasya Belediyesi Yayınları, Ankara, 1986.
• AKTUĞ, Erbil, Cömertler-Kadir Pektaş, “Geç Dönem Kalem İşi Süslemeli Bir Eser: Aydın Kuyucak Kayran Köyü Camii”, Medeniyet Sanat, İMÜ Sanat, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Dergisi, 2/2, 2016, 9-25
• ARIK, Rüçhan, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1988.
• ARIK, Rüçhan. “Osmanlı Sanatında Duvar Resimleri”, Osmanlı Ansiklopedisi, 11, 1999, 423-436.
• ATASOY, Nurhan, Derviş Çeyizi Türkiye’de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2005.
• BAĞCI, Serpil, “Osmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlar”, Osmanlı Uygarlığı, II, 2009, 737-759.
• BAYRAM, Fahriye, Amasya’nın Gümüşhacıköy İlçesi ve Gümüş Nahiyesi’ndeki Türk Devri Mimarlık Eserleri, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1993.
• ÇAL, Halit, “Tokat Zile Yeşilce Köyü Şeyh Eylük Türbesi”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, 1993, 293-306
• ÇALIŞIR, Deniz, “Osmanlı Görsel Kültüründe Meyve Teması: Geleneksel Natürmort Resimleri Bağlamında Bir Değerlendirme”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish of Turkic, 3/5, 2008. 65-86.
• ÇAKMAK, Şakir, “Belenardıç (Torapan) Köyü Camii (Güney/Denizli)”, Sanat Tarihi Dergisi, VII, 1994, 19-26,
• ÇAKMAK, Şakir, “Boğaziçi Kasabası Eski Cami Baklan / Denizli”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi (23-27 Eylül 1991), 1995, 529-540. ÇERKEZ, Murat, “Merzifon Türbeleri”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 11, 2010, 65-82.
• DEMİRİZ, Yıldız, “Sinan Mimarisinde Bezeme”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1, 1976, 465-477.
• DOĞANBAŞ, Muzaffer. “Amasya Yöresi Alevi Ziyaretgâhları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 17, 2001, 105-113. DOĞANBAŞ, Muzaffer, Kültürel ve Sanatsal Boyutuyla Amasya, Amasya, 2003.
• DOĞANBAŞ, Muzaffer. “Rumi Hoca Türbesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 33, 2005, 21-27. ERALP, Nejat, Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silah Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Silahlar, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1993. EROL, Gülçin Canca, “İstanbul'da III. Ahmet Dönemi Osmanlı Mimarisi”, Türkler Ansiklopedisi, 15, 2002, 334-343.
• GÜLTEKİN, R. Eser, “Türklerde Bereket Sembolü Olarak Kullanılan Meyve Motifleri ve Bunların Mimaride Değerlendirilmesi”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish of Turkic, 3/5, 2008, 9-31.
• KARAKAYA, Enis, “Nefir” maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 32, 2006, 525-526.
• KUYULU, İNCİ, “Anatolian Wall Paintings and Cultural Traditions”, EJOS, III, No: 2, 2000, 1-27.
• OKÇUOĞLU, Tarkan, 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı Duvar Resimlerinde Betimleme Anlayışı, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2000. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü, II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1993.
• RENDA, Günsel, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı: 1700-1850, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1977.
• RENDA, Günsel, “19.YY’da Kalem işi Nakış - Duvar Resmi”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, 6, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985.
• SÖNMEZ, Neslihan, “Amasya Taşova İlçesi Özbaraklı Köyü Camileri”, Türk İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi (TİDSAD),13, 2017, 385-408.
• ŞAHİN, M. Kemal, “Amasya Hamamözü- Çay Köyü Gümüşhacıköy Köseler Köyünde Bilinmeyen İki Cami”, XII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (15-17 Ekim 2008) Bildirileri, 2010, 73-92.
• TANMAN, M. Baha, “Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde Zileli Emin’in Yarattığı “Osmanlı Dünyası” ve Bu Dünyaya Yansıyan Kişiliği”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, 1993, 491-523.
• TEKİNALP, Pelin Şahin, “Batılılaşma Dönemi Duvar Resmi”, Türkler Ansiklopedisi, 15, 2002, 440-448.
• YILDIZ, Harun, “Amasya Yöresi Örneğinde Alevi/Bektaşi Kültüründe İnanç Merkezleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4/16, 2011, 471-480.
• YILDIZ, Harun, “Amasya Yöresi Alevi Ocakları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4/19, 2011, 228-242.