Great Mosque of Gümüş: An Architectural Study on The Date and Patron Problem

Yıl 2019, Sayı: 12, 269 - 290, 31.07.2019

Mustafa Çağhan Keskin

Öz

The mosque in
Gümüş, a small town in the Amasya region, attracts attention because of the problem
of identifying its patron. The Turkish inscription written in the Latin
Alphabet “Yörgüç Rüstem Paşa Camisi 1426” on the plate on the portal,
consubstantiating Yörgüç Paşa and Rüstem Paşa, identifies a historical figure
who never existed as the patron of the building. This consubstantiation refers
to two important actors in the construction process of the mosque: Yörgüç Paşa
(d. 1442), the vizier of Murad II and Rüstem Paşa (d. 1561), the vizier of
Süleyman I. This study does not aim to reveal whether Yörgüç Paşa or Rüstem
Paşa was the true patron who commissioned the building, rather it aims to
examine the building in detail to date its parts.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Architecture, Amasya, Gümüş, Yörgüç Paşa, Rüstem Paşa

Gümüş Ulu Camii: Bani ve Dönem Sorunları Üzerine Bir Mimari Deneme

Öz

Amasya’nın
Gümüş kasabasında yer alan cami, banisinin kim olduğuna ilişkin sorunlar ile
dikkat çeker. Taç kapı üzerinde bulunan “Yörgüç Rüstem Paşa Camii 1426”
ibaresi, Yörgüç Paşa ile Rüstem Paşa’yı özdeşleştirerek tarihte hiç var olmamış
bir figürü bani olarak ilan eder. Bu özdeşim, caminin oluşumundaki en önemli
iki aktöre referans vermektedir; II. Murad’ın vezirlerinden Yörgüç Paşa
(ö.1442) ve Kanuni Sultan Süleyman’ın vezirlerinden Rüstem Paşa (ö.1561). Bani
kimliğine ilişkin karmaşa, yalnız yöredeki geleneksel özdeşim üzerinden değil,
yapıya dair günümüze ulaşan yazılı kaynaklarda da izlenebilir. Bu araştırma,
caminin gerçek banisinin kim olduğunu veya Yörgüç Paşa ya da Rüstem Paşa’dan
hangisinin bu yapıya ismini vermeyi hak ettiğini ortaya koymayı amaçlamayan,
ancak, yapısal veriler üzerinden bir mimarlık tarihi okuması yaparak, hangi
kısımların hangi döneme ait olabileceğini tartışmayı öngören bir denemedir. 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Mimarisi, Amasya, Gümüş, Yörgüç Paşa, Rüstem Paşa

Kaynakça

• 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) II, Haz. Ahmet Özkılınç vd., Ankara 1997.
• ACAR, Türkan, Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir 2011.
• AÇIKEL, Ali, “Rum Eyaleti”, TDV İslam Ansiklopedisi, S. 35, 2008, s. 225-226.
• ARSEVEN, Celal Esad, Türk Sanatı, İstanbul 1984.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i Osmanlı Mi’mârîsinin İlk Devri Ertuğrul, Osman, Orhan Gaazîler Hüdavendigâr ve Yıldırım Bâyezîd 630-805 (1230-1402) I, İstanbul 1989.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451), İstanbul 1972.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mi’mârisînde Fâtih Devri: 855-886 (1451-1481) IV, İstanbul 1974.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, S. 2, 1940, s. 279-304.
• BAYKARA, Tuncer, Anadolu'nun Tarihî Coğrafyasına Giriş 1 Anadolu'nun İdari Taksimatı, İstanbul 2015.
• BAYRAM, Fahriye, Amasya’nın Gümüşhacıköy İlçesi ve Gümüş Nahiyesindeki Türk Devri Mimarlık Eserleri, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1994.
• BİLGE, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, , İstanbul 1984.
• CA’FER EFENDİ, Risâle-i Mi’mâriyye, Haz. İ. Aydın Yüksel, İstanbul 2005.
• CANSEVER, Turgut, Sonsuz Mekânın Peşinde Selçuklu ve Osmanlı Sanatında Sütun Başlıkları, İstanbul 2010.
• CRANE, Howard; AKIN, Esra, Sinan’s Autobiographies: Five Sixteenth-Century Texts, Ed. Gülru Necipoğlu, Brill, Leiden 2006.
• ÇERKEZ, Murat, Merzifon’da Türk Devri Mimari Eserleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara 2005.
• ÇETİNTAŞ, Sedat, Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir, İstanbul 1958.
• ÇOBANOĞLU, Ahmet Vefa, “Ulu Camilerin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi”, Türkiye Ulu Camileri -Albüm-, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 2016, s. 11-17.
• DOUKAS, [Mikhaél], Tarih (Anadolu ve Rumeli 1326-1462), Çev. Bilge Umar, İstanbul 2008.
• DUCAE NEPOTİS, M., Historia Byzantina, rec. Bekkerus, I., Impensis ed Weberi, Bonnae 1834.
• DÜZDAĞ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussuud Efendi Fetvaları, Kanuni Devrinde Osmanlı Hayatı, İstanbul 2015.
• EMİR, Sedat, Erken Osmanlı Mimarlığında Çok-İşlevli Yapılar, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul 1991.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi VIII. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu – Dizini, Haz. Seyit Ali Kahraman, vd., İstanbul 2003.
• EYİCE, Semavi, “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesi, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, İ. Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt III, S. 1-4, 1962, s. 3-80.
• GABRIEL, Albert, Monuments Turcs D’Anatolie Tome Deuxiéme Amasya-Tokat-Sivas, Paris 1934.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyip, “15 ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rûm”, Vakıflar Dergisi, S. 6, 1965, s. 51-61.
• GÜRBÜZ, Adnan, Toprak Vakıf İlişkileri İçerisinde 16. Yüzyılda Amasya Sancağı, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bili Dalı, Doktora Tezi, Ankara 1993.
• HARMUTH, Maximilian, “Architecture, Change, and Discontent in the Empire of Mehmed II: The Great Mosque of Sofia, Its Date and Importance Reconsidered”, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin Hâtırasına Osmanlı Mimarlık Kültürü, Haz. Hatice Aynur, A. Hilal Uğurlu, İstanbul 2016, s. 337-350.
• HÜSEYİN HÜSAMEDDİN, Amasya Tarihi 1, İstanbul 1911.
• HÜSEYİN HÜSAMEDDİN ABDİ-ZADE, Amasya Tarihi I, Sadeleştiren Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş Ankara 1986.
• İBN TAGRIBERDİ, En-Nücûmu’z-Zâhire (Parlayan Yıldızlar), Haz. A. Batur, İstanbul 2013.
• KARATAŞ, Hasan, The City as a Historical Actor: The Urbanization and Ottomanization of the Halvetiye Sufi Order by the City of Amasya in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, University of California, Phd Dissertation, Berkeley 2011.
• KESKİN, Mustafa Çağhan, “Syrian-Origin Architects Around Amasya Region in the Early 15th Century”, A|Z ITU Journal of Faculty of Architecture, v. 12 (2), 2015, s. 19-33.
• KESKİN, Mustafa Çağhan, Osmanlı Vilâyet-i Rûm’unun İnşası (Baniler-Vakıflar-Mimari Aktörler): Yörgüç Paşa Ailesi’nin Mimari Etkinliği (1429-1494), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Tarihi Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul 2017.
• KUBAN, Doğan, Osmanlı Mimarisi, İstanbul 2007.
• MEHMED NEŞRÎ, Neşrî Tarihi I, haz. M. A. Köymen, Ankara 1984.
• MERÇİL, Erdoğan, Selçuklularda Hükümdarlık Alâmetleri, 2007.
• NECİPOĞLU, Gülru, The Age of Sinan Architectural Culture in the Ottoman Empire, Hong Kong 2005.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu'nda Paranın Tarihi, İstanbul 2000.
• ŞEKER, Mehmed, Gelibolulu Mustafa ‘Alî ve Mevâ’ıdü’n Nefâis fî-Ḳavâ’ıdi’l-Mecâlis, Ankara 1997.
• ŞİMŞİRGİL, Ahmet, “Rum Beylerbeyi Yörgüç Paşa’nın Hayatı ve Vakıf Eserleri”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, İstanbul 1995, s. 459-471.
• TANMAN, Baha, “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memlûk Etkileri”, Osmanlı Mimarlığı’nın 7 Yüzyılı: “Uluslarüstü Bir Miras”, İstanbul 2000, s. 82-90.
• Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri, Haz. A. Akyüz vd., Tokat 2010.
• TORUK, Ferruh, “Bani Yörgüç Paşa ve İmar Faaliyetleri”, Vakıflar Dergisi, S. 29, 2005, s. 105-133.
• TORUK, Ferruh, “Yörgüç Paşa Vakfiyesi / Yörgüç Paşa Foundation”, Bilge, S. 48, 2006, s. 16-26.
• TÜFEKÇİOĞLU, Abdülhamit, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara 2001.
• Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler I, Ankara 1972.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1984.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara 2014.
• YAŞAR, Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Birinci Cilt, Haz. Mesut Aydın, Güler Aydın, Amasya 2007a.
• YAŞAR, Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Üçüncü Cilt, Haz. Mesut Aydın, Güler Aydın, Amasya 2007b.
• YÜKSEL, İ. Aydın, “Sadrâzam Rüstem Paşa’nın Vakıfları”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı, İstanbul 1995, s. 219-281.
• YÜKSEL, İ. Aydın, Osmanlı Mimârîsinde Kānûnî Sultan Süleyman Devri (926-974/1520-1566) İstanbul, VI. Cild, İstanbul 2004.
• BOA, C.MF., 135/6716.
• BOA, C.MF., 178/8888. BOA, AE.SMMD.IV., 25/2812. BOA, AE.SMST.III, 92/6947. BOA, C.MF., 30/1475. BOA, İE.EV., 42/4800. BOA, C.MF., 228/11369 VGMA, 747/245, 352-355.