Orta ve İç Asya Buluntularına Göre Erken Devir Türklerinde Ayna

Yıl 2019, Sayı: 12, 319 - 342, 31.07.2019

Jale Özlem Oktay Çerezci

Öz

Orta ve İç Asya’da Erken devir Türklerine ait
kurganlarda, mezarlarda ele geçen çok sayıda ve çeşitteki nesneler arasında
tunç aynalarla da oldukça sık karşılaşılmaktadır. Aynaların, ölülerin kemer,
baş, göğüs, el gibi bölgelerinde ele geçmiş olması, onların gerek gündelik
hayatta gerekse özellikle Şamanizm geleneği çerçevesinde kullanıldıklarını ve
birtakım sembolik değerlere sahip olduklarını göstermektedir. Onların bazen
bütün bazen de bilinçli olarak kırılmış biçimde bulunmuş olmaları yine bu
ikili-kullanım özelliklerini kanıtlar niteliktedir.

Erken dönem Türklerinde hem erkek, hem kadın hem de
çocuk mezarlarında bulunan söz konusu aynalar dönemleri içinde, kulp formlarına
göre çeşitli tiplere ayrılarak inclenmiştir: arka yüzünde tutma topuzlular,
çerçeveye bitişik kısa kulplular, çerçeveye bitişik uzun kulplular. Bazı
aynalar sade bazıları ise arka yüzündeki tasvirlerle karşımıza çıkmaktadırlar. Özellikle
Asya Hunlarına ve Göktürklere ait mezarlarda Çin aynalarına ya da bunların
yerel üretim kopyalarına rastlanılmıştır; söz konusu eserler ayrı bir çalışma
konusu gerektirdiğinden burada detaylı olarak üzerinde durulmamıştır.

Araştırmamızda Orta ve İç Asya’da varlık göstermiş
Erken dönem Türklerine ait mezarlardan ele geçen ve daha çok yerel üretim
olduklarını düşündüğümüz aynalar tanıtılmaya ve tartışılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ayna, Erken Devir Türk Sanatı, Proto Türk, Asya Hunları, Göktürk Dönemi, Sembolizm

Mirrors of the Ancient Turks: A study Based on Findings from Central and Inner Asia

Öz

Among the many and varied findings from kurgans – the graves
of Central and Inner Asian Turks - the placing of mirrors, especially bronze
ones, is very important. Most of these mirrors were found in situ in positions
such as the belt, hand, head, and chest of skeletons. This shows that these objects
were used not only in daily life but they also had a place in Shamanistic
practices as well as symbolical meaning. 
Moreover it was noted that while some of them were found whole, some
were only found in fragments. The ones found in fragments were broken
consciously. So this point again proves their dual-usage. The mirrors of the
Ancient Turks were found in the graves of men, women, and children. We can
classify these mirrors by their period, according to the form of their handles:
looped handles, short handles at the rim, long handles at the rim. Some of them
had no ornamentation while some of them had decorations on their reverse side.
In the graves of Huns and Gokturks in particular, we observed Chinese mirrors
or their imitations. Given that we think this point needs seperate research,
this element was not detailed in our study. The aim of this research was to
present and discuss the mirrors which originated from Central and Inner Asian
early period Turkish graves. 

Anahtar Kelimeler

Mirror, Ancient Turkish Art, Proto Turks, Huns, Gokturk Period, symbolism

Kaynakça

• BOBROV, V. V., “Tagarskaya Kul’tura v Severnoy Lesostepi”, Terra Scythia, İzdatel’stvo İnstituta Arheologii i Etnografii SO RAN, 2011, s. 11-22.
• BORDANOV, E. S., “Obrazı Svernuvşegosya i Prinavşego k Zemle Hişnika, Olenya “na Tsıpoçkah ”, v Kontekste Zapojdeniya Skifo-Sibirskogo İskusstva”, Terra Scythia, İzdatel’stvo İnstituta Arheologii i Etnografii SO RAN, 2011, s. 23-28.
• BORODOVSKİY, Andriey P.; OLESZCZAK, Łukasz, “The Comprehensive Investigation of The Kara-Koby Culture Stone Boxes from Chultukov Log-1 Cemetery (Upper Altai)”, Eurasian Prehistory, 13 (1–2), s. 129–140.
• ÇLENOVA, N. L., Proishojdenie i Rannyaya İstoriya Plemen Tagarskoy Kul’turı, Moskva 1967.
• ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Anahatları, İstanbul 2010. ESİN, Yu.N., “Petroglifı Okunevskoy Kul’turı na Severe Hakasii”, Nauçnoe Obozrenie SayanoAltaya, No.1, 13, 2016, s. 84-123
• GÜRCAN YARDIMCI, Kevser, Avrupa Müzelerindeki Türk Şaman Elbiseleri, MSGSÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2016.
• HASENOVA, B. M.; HABDULİNA, M. K., “Zerkala v Pogrebal’noy Obryadnosti Naseleniya Sarıarki v Epohu Zolotoy Ordı”, Povoljkaya Arheologiya, No.4, 22, 2017, s. 297-309.
• HSU, Yiu-Kang, Archaeological Investigations of Xiongnu-Hun Cultural Connections, Minnesota Üniversitesi, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ağustos 2010.
• HUDYAKOV, Yu. S., “Zerkala iz Mogil’nika Ust’-Edigan”, Drevnosti Altaya: İzb. Lab. Arheologii, N.3, 1998, s. 135-143.
• KİRYUŞİN, Yu. F.; TİŞKİN, A. A.; MATRENİN, S. S., “Pamyatnik Skifo-Sakskogo Vremeni Tıtkesken’ VI: İtogi İzuçeniya i Kul’turno-Hronologiçeskiy Analiz”, Terra Scythia, İzdatel’stvo İnstituta Arheologii i Etnografii SO RAN, 2011, s. 97-116.
• KOMİSSAROV, S. A., “Kul’tura Çauhu – Tsentral’naya Kul’tura Skifskoy Epohi na Territorii Sin’tszyana”, Terra Scythia, İzdatel’stvo İnstituta Arheologii i Etnografii SO RAN, 2011, s. 121-129.
• KUBAREV, G. V., Kul’tura Drevnih Tyurok Altaya (po Materialam Pogrebal’nıh Pamyatnikov), Rosskiyskaya Akademiya Nauk Sibirskoe Otdelenie İnstitut Arheologii i Etnografii, Novosibirsk 2005.
• LEUS, P. M., “Kitayskie Bronzovıe Zerkala iz Mogil’nikov Ala-Tey i Terezin v Tuve”, Vtoraya Bcerossisyskaya Nauçnaya Konferentsi Drevnie Kul’turı Tsentral’noy Azii i SankPeterburg, Posvyashennaya 90-Letiyu so Dnya Rojdeniya Aleksandra Daniloviça Graça, Tezisı, 2018, s. 104-110.
• LYMER, Kenneth, “The Petroglyphs of Terekty Aulie in Central Kazakhstan”, Expression, No.8, June 2015, s. 97-101.
• MAHORTIH, S. V., “Skifskie Zerkala iz Severokavkazskih Pamyatnikov VII-V vv. do N. E.”, Drevnosti, V. 14, 2016, s. 185-121.
• MOLODİN, V. İ.; KOJİN, P. M.; KOMİSSAROV, S. A., “Osobennosti Perehoda k Rannemu Jeleznomu Veku na Territorii Severnogo Kitaya”, Vestnik NGU. Seriya İstoriya, Filologiya, T.14, V. 4, 2015, s. 5-12.
• OĞUZ GÜNER, Yasemin, Şaman Giysi Unsurları Üzerlerinde Kullanılan Semboller, Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2017.
• ÖGEL, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Ankara 1962.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş Türklerde Giyecek ve Süslenme (Göktürklerden Osmanlılara), C.V, Ankara 1985.
• SAMAŞEV, Z. S., “Nekotorıe Rezul’tatı İssledovaniy Berel’skih Kurganov”, Terra Scythia, İzdatel’stvo İnstituta Arheologii i Etnografii SO RAN, 2011, s. 218-238.
• SEKİYA, A., “Bronzovıe Zerkala i ih Prodvijenie na Vostok”, Terra Scythia, İzdatel’stvo İnstituta Arheologii i Etnografii SO RAN, 2011, s. 269. s.269-271.
• SEREGİN, N. N.; MATRENİN, S. S., “Kitayskiy ‘İmport’ iz Pamyatnikov Altaya HunnuskoSyan’biyskogo Veremeni”, Sohranenie i İzuçenie Kul’turnogo Naslediya Altayskogo Kraya, İzdatel’stvo Altayskogo Gosudarstvennogo Universiteta, V. XXIII, Barnaul 2017, s.135142.
• SURAZAKOVA, İ. V., “Veşi dlya Uhoda za Vneşnim Vidom iz Rannesrednevekovıh Pamyatnikov Gornogo Altaya”, Drevnosti Sibiri i Tsentral’noy Azii, No.4, 16, 2012, s.109-114.
• TABALDİEV, Kubatbek, Kurganı Srednevekovıh Koçevnıh Plemen Tyan-Şanya, Bişkek 1996.
• TAIROV, Alekxsandr, Early Nomads of Zhaiyk-Irtish Interfluve in VIII-VI. CC. BC., Kazakh Research Institute of Culture, Ministry of Culture and Sports of the Republic Kazakhstan, Astana 2017.
• TİŞKİN, A. A.; SEREGİN, N. N., “Kitayskie İzdeliya iz Arheologiçeskih Pamyatnikov Rannesrednevekovıh Tyurok Tsentral’noy Azii”, Teoriya i Praktika Arheologiçeskih İssledovaniy, Barnaul 2013 (7), s. 49-72.
• TİŞKİN, A. A.; SEREGİN, N. N., “Rezul’tatı Kompleksnogo İzuçeniya Metalliçeskih Zerkal iz Srednevekovıh Pamyatnikov Altaya i Yujnoy Çasti Verhnego Priob’ya”, Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta, No.434, 2018, s.129-136.
• TİŞKİN, A. A.; SEREGİN, N. N., Metalliçeskie Zerkala kak İstoçnik po Drevney i Srednevekovoy İstorii Altaya (po Materialam Muzeya Arheologii Etnografii Altaya Altayskogo Gosudarstvennogo Universiteta), Barnaul Azbuka 2011. http://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/digital-collection/25.+archaeological+art ifacts/879934 Erişim Tarihi: 02.01.19.