“FUSAYFİSȂ” İSLAM MİMARİSİNDE MOZAİK

Yıl 2017, Sayı: 7, 71 - 121, 30.12.2017

Birol Can , Özgür Gülbudak , Burak Muhammet Gökler

Öz

İslam dini, 7. yüzyılın ilk yarısında Arap yarımadasında doğuşundan itibaren, yaklaşık ilk yüz yıllık dönemde çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Dini ve siyasi yayılımı ve gücüne paralel olarak kendi kültürel kimliğinin oluşumu da bu dönem içinde gerçekleşir. Özellikle Emevi hakimiyeti dönemine ait mimari yapıtlarda, eski yerel unsurların da etkisi ve katkısıyla İslam Sanatı olarak nitelendirilebilecek üslubun oluştuğu anlaşılmaktadır. Devam eden dönemlerde bu sanat geliştirilmiş, özellikle Selçuklularla birlikte özgün bir karakter kazanmıştır. Bu çalışmada; kökeni antik çağlara kadar uzanan ve Ortadoğu coğrafyasında geniş bir kullanım süreci yaşayan mozaik tekniğinin, cami, saray, türbe gibi İslami yapılardaki uygulamaları ele alınmış; başlangıcından çini-mozaik ve çini tekniğinin yaygınlaşmasına kadar geçen süreçte, bu mozaiklerin İslam inancının prensiplerine göre şekillendirilerek ağırlıklı olarak kaligrafik kuşaklar, bitkisel ve geometrik düzenlemelerle kullanımı öne çıkan örneklerle tanıtılmaya çalışılmıştır. Anahtar 

Anahtar Kelimeler

İslam, mimari, mozaik

MOSAIC IN ISLAMIC ARCHITECTURE

Öz

Immediately after Islam had emerged in the Arabian Peninsula in the first half of the seventh century, it expanded into a vast geographical area in the first 100 years. The generation of its own cultural identity, correspondingly its religious, political expansion and strength occurred in that period, as well. It is appreciated that a style to be characterized as Islamic Art originated in the architectural works of art which belonged particularly to the Umayyad authority with the impact and contribution of the ancient indigenous elements. That art was advanced in subsequent periods and gained a unique feature especially with the Seljuks. In this study, it is discussed that the mosaic technique, whose origins can be traced to antiquity and experienced an extensive process throughout the Middle East, was implemented in Islamic architecture, such as mosques, palaces, and tombs. It attempted to introduce that the practice of those mosaics was developed according to the principles of Islamic faith by means of calligraphic bands, floral and geometrical arrangements in the process from its beginning until the extension of tilemosaic and tile techniques. Keywords

Anahtar Kelimeler

Islam, architecture, mosaic

Kaynakça

• Abdulfattah, I. R. ve M. M. Sakr. 2012. “Glass Mosaics in a Royal Mamluk Hall: Contex, Content, and Interpretation”, The Arts of the Mamluks in Egypt and Syria – Evolution and Impact, Mamluk Studies 1, ed. D. Behrens-Abouseif, Bonn University Press.
• Ağırakça A. 2009. “Kudüs ve Mescid-i Aksa’nın İslam’daki Yeri”, Mescid-i Aksa Sempozyumu / The Symposium of Masjid Al-Aqsa, ed. Ü. Özkan, S. Şen ve S. M. Tahir, İstanbul, 81-101.
• Akın, B. A. 2009. “İslamiyet’in Yarattığı Dünyada Sanatın Yeri”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 22: 1-10.
• Akkurt, H. 2011. İbn Battuta Seyahatnamesinde Yeralan Mimari Eserler, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.
• Al-Asad, M. 2000. “Historical Artistic Introduction”, The Umayyads: The Rise of Islamic Arts, Amman, 35-52.
• Al-Share, R. ve N. Naghoj. 2013. “Towards the Rehabilitation of Al-Qastal Palace”, Innovative Systems Design and Engineering, 4.4: 7-15.
• Alemdar, Y. 2006. “İspanya’da Arap Hakimiyetinin İzleri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, X.1: 251-271.
• Algül, H. 2004. “Mescid-i Kuba”, TDV İslam Ansiklopedisi, 29: 279-280.
• Altan, E. 2014. “Nur Al-Din Mahmud B. Zangi (1146-1174): One of the Prominent Leaders of the Struggle Against the Crusaders”, Tarih Dergisi, 59: 57-78.
• Altun, A. 1978. Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Armstrong, K. 1996. Jerusalem: One City, Three Faiths, Alfred A. Knopf, New York.
• Aslanapa, O. 1990. Türk Sanatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Aslanapa, O. 1961. “Diyarbakır Sarayı Kazısından İlk Rapor (1961)”, Türk Arkeoloji Dergisi, XI.2: 10-18.
• Avner, R. 2010. “The Dome of the Rock in Light of the Development of Concentric Martyria in Jerusalem: Architecture and Architectural Iconography”, An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, Muqarnas, 27: 31-49.
• Aybek, S. ve A. K. Öz. 2012. “Mosaic Researches at Amisos, 1996”, Journal of Mosaic Researches, Volume 5: 13-23.
• Aydın, A. 2011. “Das Fussbodenmosaik des Annexbaus in der Kuppelkirche in Kaunos”, 11th. International Colloquium on Ancient Mosaics, ed. M. Şahin, Ege Yayınları, İstanbul, 3142. Bacharach, L. J. 1996. “Marwanid Umayyad Building Activities: Speculations on Patronage”, Muqarnas, 13: 27-44.
• Baker, P.L. 2005. “Glass in Early Islamic Palaces: The New Age of Solomon”, Annales du 16e Congres de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre, London 2003, Nottingham: Association Internationale pour l’Histoire du Verre, 167-170.
• Balmelle, C., A. Ben Khader ve F. Bejaoui. 2011. “La Maison des Deux Lions a Carthage”, 11th. International Colloquium on Ancient Mosaics, ed. M. Şahin, Ege Yayınları, İstanbul, 6986.
• Baş, G. 2006. Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Doktora Tezi, Van.
• Batur, A. 1993. “Alman Çeşmesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1: 208-209.
• Bayburtluoğlu, Z. 1993. Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum.
• Bayhan, A. A. 2002. “Mısır’da Memluk Sanatı”, Türkler, 6: 120-132.
• Behrens-Abuoseif, D. 1989. Islamic Architecture in Cairo, Leiden.
• Behrens-Abuoseif, D. 1997. “The Lion Gazelle Mosaic at Khirbat al-Mafjar”, Muqarnas, 14: 11-18.
• Beksaç, E. 2002. “Kurtuba Ulucami”, TDV İslam Ansiklopedisi, 26: 453-454.
• Beksaç, E. 1995. “Elhamra Sarayı (Mimari)”, TDV İslam Ansiklopedisi, 11: 31-33.
• Beksaç, E. 1998. “Hırbetü’l-Minye”, TDV İslam Ansiklopedisi, 17: 327-328.
• Bisheh, G. 1993. “From Castellum to Palatium: Umayyad Mosaic Pavements from Qasr AlHallabat in Jordan”, An Annual on Islamıc Art and Architecture, Muqarnas, 10, ed. M. B. Sevcenko, Leiden.
• Bisheh, G. 2000. “Two Umayyad Mosaic Floors from Qastal”, Liber Annuus, 50: 431-438
• Blazquez, J. M. 2008. “Der Einfluss der Mosaiken des vorderen Orients auf hispanische Mosaiken am Ende der Antike”, Journal of Mosaic Research, 1-2: 7-31.
• Bozkurt, N. 2004. “Mescid-i Aksa”, TDV İslam Ansiklopedisi, 29: 268-271.
• Bozkurt, N. ve M. S. Küçükaşcı. 2004. “Mescid-i Nebevi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 29: 281290.
• Bubur, R. 2002. “Buhara Camileri”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 8: 1538-1546.
• Burckhardt, T. 2009. Art of Islam Language and Meaning, Indiana.
• Can, B. 2009. “Erzincan Altıntepe Church with Mosaic”, Journal of Mosaic Research, 3: 5-13.
• Can, B. 2010. “Hellenistik, Roma ve Bizans Dönemlerinde Erzurum ve Çevresi”, A Gift From Past to the Future / Geçmişten Geleceğe Armağan, ed. M. Işıklı, E. Mutlugün ve M. Artu, Ankara, 34-39.
• Can, B. 2011. “Technical, Stylistic, Iconographic Evaluation and Dating of Mosaics of Altıntepe Church”, 11th. International Colloquium on Ancient Mosaics, ed. M. Şahin, Ege Yayınları, İstanbul, 225-234.
• Can, B. 2015. “Ancient Mosaics, Symbolism and Personification”, Actual Archaeology Magazine, 14: 40-45.
• Cantay, G. 2002. “Anadolu Türk Beylikleri Sanatı”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 8: 24-46.
• Carlier, P. ve F. Morin. 1986. Qastal Al-Balqa, Grignan, UK.
• Clark, G. 2012. The Dome of the Rock: The Historical, Political and Religious Motivations Behind its Construction, MA Thesis, Louisville.
• Cookson, N. 2011. “Orpheus: Some Metaphors in Mosaic”, 11th. International Colloquium on Ancient Mosaics, ed. M. Şahin, Ege Yayınları, İstanbul, 259-268.
• Creswell, K. A. C. 1989. A Short Account of Early Muslim Architecture, Scholar Press.
• Dodds, J. 1992. Al-Andalus: The Art Of Islamic Spain, New York.
• Doğan, S. 2009. “Sultan Abdülmecid Döneminde İstanbul - Ayasofya Camii’ndeki Onarımlar ve Çalışmaları Aktaran Belgeler”, Bilig, Sayı 49: 1-34
• Dunbabin, K. M. D. 2015. “How Were Mosaics Made? Craftsmen, Materials, Workshops, and Techniques”, Actual Archaeology Magazine, 14: 26-39
• Enderlein, V. 2007. “Kutsal Kudüs Kenti: Kubbetü’s-Sahra”, İslam Sanatı ve Mimarisi, ed. M. Hattstein ve P. Delius, Literatür Yayıncılık, İstanbul, 64-79
• Erarslan, A. 2012. “Ortaçağ Türk Mimarlığında Eyvan Kullanımında Mekan-İşlev İlişkisi”, Megaron, Sayı 7.3: 145-160.
• Ersoy, A. 2014. “Germanicia Antik Kenti ve Mozaikleri”, Aktüel Arkeoloji, 39: 126-131.
• Eruz, F. 2004. “Memlukler - Sanat”, TDV İslam Ansiklopedisi, 29: 97-100.
• Eyice, S. 1989. “Alman Çeşmesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 2: 506-507.
• Flood, F. B. 1997. “Umayyad Survivals and Mamluk Revivals: Qalawunid Architecture and the Great Mosque of Damascus”, ed. G. Necipoğlu, An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, Muqarnas, XIV: 57-79.
• Gedik, A. 2009. “Endülüs Sanatları”, Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, XIV: 449-470.
• Gladiss, A. V. 2007. “Eyyubi ve Memluk Tarihi, Haçlılar”, İslam Sanatı ve Mimarisi, ed. M. Hattstein ve P. Delius, Literatür Yayıncılık, İstanbul, 166-171.
• Göğüş, C. 2013. “A German Fountain in the Ottoman Capital”, The Asian Conference on Cultural Studies, Official Conferenge Proceedings, 187-198.
• Grabar, O. 1964. “Islamic Art and Byzantium”, Dumbarton Oaks Papers, 18: 67-88.
• Grabar, O. 1978. The Formation of Islamic Art, New Haven – London.
• Grabar, O. 1988. “Notes sur le mihrab de la Grande Mosquee de Cordoue”, Le Mihrab: Dans L’Architecture Et La Religion Musulmanes, ed. A. Papadopoulo, Leiden, 115-122.
• Grabar, O. 1996. Shape of the Holy: Early Islamic Jerusalem, Princeton University Press, Princeton.
• Grabar, O. 2006. “Islamic Art and Architecture and the Antique”, Islamic Visual Culture, 1100-1800, II: 423-441.
• Grabar, O. 2007. “İslam Dünyasında Sanat ve Kültür”, İslam Sanatı ve Mimarisi, ed. M. Hattstein ve P. Delius, Literatür Yayıncılık, İstanbul, 35-43.
• Grafman, R. ve M. Rosen-Ayalon. 1999. “The Two Great Syrian Umayyad Mosques: Jerusalem and Damascus”, Muqarnas, 16: 1-15.
• Greenhalgh, M. 2005. Islam and Marble from the Origins to Saddam Hussein, The Australian National University, Canberra.
• Greenhalgh, M. 2008. “Islamic Re-Use of Antique Mosaic Tesserae”, Journal of Mosaic Research, 1-2: 55-81.
• Greenhalgh, M. 2009. Marble Past, Monumental Present. Building with Antiquities in the Mediaeval Mediterranean, Boston.
• Grupico, T. 2011. “The Dome in Christian and Islamic Sacred Architecture”, The Forum on Public Policy, 3: 1-14.
• Gül, M. 2005. “The First Masterpiece of the Islamic Art Kubbat Al-Sakhra and Historical Background”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15.1: 289-298.
• Güvenir, A. 2014. “20. Yüzyıl Sanatında Mozaik”, Aktüel Arkeoloji, 40: 50-55.
• Hamdan, O. ve C. Benelli. 2011. Holy Land Mosaics, A Bridge of Tesserae Across the Mediterranean, Jarusalem, Palestine.
• Hamilton, R.W. 1959. Khirbat al-Mafjar: An Arabian Mansion in the Jordan Valley, Oxford.
• Hillenbrand, C. 2000. The Crusades. Islamic Perspectives, Routledge, New York.
• Hillenbrand, R. 2005. İslam Sanatı ve Mimarlığı, Homer Kitabevi, İstanbul.
• Idinopulos, T. A. 1991. Jerusalem: A History of the Holiest City As Seen Through the Stuggles of Jews, Christians and Muslims, Elephant Paperbacks, Chicago.
• Irving, T. 2002. “Kurtuba”, TDV İslam Ansiklopedisi, 26: 451-453.
• İbn Battuta. 2005. İbn Battûta Seyahatnamesi, çev. A. Aykut ve A. Sait,. YKY, İstanbul.
• İbn İzari el-Merrakuşi. El-Beyanü’I-Muğrib fi Ahbari’I-Endelüs ve’I-Mağrib I-II, çev. E. Fagnan, 1901-1902.
• Jobst, W., B. Erdal ve C. Gurtner. 1997. İstanbul Büyük Saray Mozayiği, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Johnson, F. 1852. Persian, Arabic, and English, London.
• Karabulut, H., M. Önal ve N. Dervişoğlu. 2011. Haleplibahçe Mozaikleri, Şanlıurfa, Edessa, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Kesenceli, R. 2009. “Kudüs ve Mescid-i Aksa”, Somuncubaba Dergisi, İstanbul, 102: 43-47
• Khoury, N. N. N. 1996. “The Meaning of the Great Mosque of Cordoba in the Tenth Century”, Muqarnas, 13: 80-98.
• Kırkıl, T. 2008. Adana Kent Merkezinde Cami Mimarisinin Geçmişten Günümüze Gelişimi, Çukurova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Adana.
• Kızıl, A. ve H. Özyurt Özcan. 2009. “Milas Ahmet Çavuş Mahallesi’nden Çıkan Mozaikler”, Journal of Mosaic Research, 3: 5-13.
• Konak, R. 2013. “İslam’da Tasvir Yasağı Sorunu ve Minyatür Sanatı”, The Journal of Academic Social Science Studies, JASSS, International Journal of Social Science, 6: 967-988.
• Kuban, D. 1974. Muslim Religious Architecture, Part I, Iconography of Religions, XXII, 2, Leiden.
• Küçükaşcı, M. S. 2003. Cahiliye’den Emeviler’in Sonuna Kadar Haremeyn, İstanbul.
• Küçükkürtül, M. R. 2013. Kubbelerin Gölgesinde İslam Şehirleri, İstanbul.
• Küçüksipahioğlu, B. 2003. “Medine’tüz Zehra” TDV İslam Ansiklopedisi, 28: 320-322.
• Limao, F. 2011. “The Vase’s Representation (Cantharus, Crater) on the Roman Mosaic in Portugal: A Significant Formal and Iconographic Path from Classical Antiquity to Late Antiquity”, 11th. International Colloquium on Ancient Mosaics, ed. M. Şahin, Ege Yayınları, İstanbul, 565-583.
• Ling, R. 1998. Ancient Mosaics, British Museum Press.
• Macun, İ. 2002. “Hindistan’da Türk Müslüman Mimari ve Resim Sanatı”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 8: 1564-1576.
• Meri, J. W. 2006. Medieval Islamic Civilization, I, New York.
• Mintz, J. 2010. The Umayyad Dome of the Rock, A Historical Narrative Through Architecture, Jarusalem.
• Mütercim Asım Efendi. 2013. Kamusu’l-Muhit Tercümesi, 3, haz. M. Koç ve E. Tanrıverdi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul.
• Nees, L. 2016. Perspectives on Early Islamic Art in Jarusalem, Leiden-Boston.
• Northedge, A. 2007. The Historical Topography of Samarra, Samarra Studies, I.
• Okçu, R. 2009. “Prusia Ad Olympum Mozaikleri”, Journal of Mosaic Research, 3: 31-51.
• Omari, E. 2012. “The Mosaics with Animals Theme in the Southern Adriatic Between 4th and 6th century A.D.: Decorative and Iconographic Schemes in Comparison”, Journal of Mosaic Researches, 5: 115-129.
• Omari, E. 2011. “The History and Development of Mosaics in Albania (4th / 3rd Century B.C. - 6th Century A.D.)”, 11th. International Colloquium on Ancient Mosaics, ed. M. Şahin, Ege Yayınları, İstanbul, 675-691.
• Öney, G. 1987. İslam Mimarisinde Çini, İzmir
• Özdemir, M. 1995. “Elhamra Sarayı (Tarih)”, TDV İslam Ansiklopedisi, 11: 29-31.
• Özet, A. 2009. “Bodrum-Torba Monastery Mosaics”, Journal of Mosaic Research, 3: 71-82.
• Pander, K. 2002. “Timuroğullarının Orta Asya Mimari Sanatına Katkıları”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 8: 1514-1530.
• Parrish, D. ve B. Poulsen. 2011. “Late Antique Tombs with Mosaic in Ancient Halikarnassos”, 11th. International Colloquium on Ancient Mosaics, ed. M. Şahin, Ege Yayınları, İstanbul, 721-733.
• Rabbat, N. 1989. “The Meaning of the Umayyad Dome of the Rock”, Muqarnas, 6: 12-21.
• Rabbat, N. 1996. “Al-Azhar Mosque: An Architectural Chronicle of Cairo’s History”, Muqarnas, 13: 45-67.
• Reiter, Y., M. Eordegian ve M. Abu Khalaf. 2000. “Between Divine and Human: The Complexity of Holy Places in Jerusalem”, Jerusalem: Points of Friction and Beyond, ed. M. Ma’oz ve S. Nusseibeh, 95-164.
• Ritter, M. 2012. “Umayyadisches Ornament und christliche Motive: Marmorrelieffriese (Champleve) im Palast von Hirbat al-Minya”, Beitrage zur Islamischen Kunst und Archaeologie, Band 3, Wiesbaden, 113-137.
• Rosen-Ayalon, M. 1996. “Art and Architecture in Jerusalem in the Early Islamic Period”, The History of Jerusalem: The Early Period, ed. J. Prawer ve H. Ben-Shammai, New York University Press, Jerusalem.
• Sagiv-Hayik, İ. 2011. “The Hellenistik Mosaic of Dor - Figural Image or Theatrical Mask?”, 11th. International Colloquium on Ancient Mosaics, ed. M. Şahin, Ege Yayınları, İstanbul, 829-841.
• Salimi, A. 2013. İslam Ülkelerinde Çağdaş Cami Sorunsalı, Yüksek Lisans Tezi, Lefkoşa.
• Salman, B. 2007a. Orta Euphrates Mozaikleri Işığında Edessa ve Samosata Mozaikleri, Dokuz Eylül Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
• Salman, B. 2007b. “Şanlıurfa Müzesi’nden Üç Adet Mozaik Döşeme”, III. Uluslararası Türkiye Mozaik Korpusu Sempozyumu Bildirileri, ed. M. Şahin, Uludağ Üniversitesi Mozaik Araştırmaları Merkezi, Bursa, 45-54.
• Salman, B. 2008a. “Euphrates’in Doğu Yakasında Farklı Bir Mozaik Üretim Merkezi”, The Proceedings of IV. International Mosaic Corpus of Türkiye / The Mosaic Bridge From Past to Present, ed. M. Şahin, Uludağ Üniversitesi Mozaik Araştırmaları Merkezi, Bursa, 123-139.
• Salman, B. 2008b. “Family, Death and Afterlife According to Abgar Kingdom Period Mosaics in Osroene Region”, Journal of Mosaic Researches, 1-2: 103-115.
• Salman, B. 2011. “Reflection of Some Cults and Rituels on Mosaics and Reliefs in Osroene and Other Syrian Cultures”, 11th. International Colloquium on Ancient Mosaics, ed. M. Şahin, Ege Yayınları, İstanbul, 843-851.
• Salman, B. 2012. “Kommegene ve Suriye Bölgesi Mozaiklerinde Yerel Özellikler ve Yabancı Etkiler: Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”, Journal of Mosaic Researches, 5: 187-200.
• Salman, B. 2014. “Opus Sectile”, Aktüel Arkeoloji, 39: 114-121.
• Saoud, R. 2002. “Muslim Architecture under The Umayyad Patronage (661-750 AD)”, Foundation for Science Technology and Civilisation, ed. S. Al-Hassani, U.K., 1-6.
• Scheibelreiter, V. 2007. “Mosaics in Roman and Late Antique Western Asia Minor”, III. Uluslararası Türkiye Mozaik Korpusu Sempozyumu Bildirileri, ed. M. Şahin, Uludağ Üniversitesi Mozaik Araştırmaları Merkezi, Bursa, 63-77.
• Seyahatname. 2010. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 4.1, haz. S. A. Kahraman ve Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Sivrioğlu, U. T. 2013. “Emevi Saray Tezyinatında Kullanılan Antik Figürler”, History Studies, 5/3: 192-205.
• Swelim, T. 2013. “The Islamic Heritage of Old Cairo, The Mosque of Amr ibn al-As”, The History and Religious Heritage of Old Cairo, Its Fortress, Churches, Synagogue, and Mosque, ed. C. Ludwig ve S. Sonbol, New York, 268-317.
• Swelim, T. 2015. Ibn Tulun, His Lost City and Great Mosque, New York.
• Şemseddin Sami, Kamus-ı Türki, haz. R. Gündoğdu, N. Adıgüzel ve E.F. Önal, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2011.
• Taha, H. ve D. Whitcomb. 2015. The Mosaics of Khirbet el-Mafjar, Hisham’s Palace, Chicago.
• Taragan, H. 2006. “Sign of the Times: reusing the past in Baybars’s architecture in Palestine”, Mamluks and Ottomans, ed. D. J. Wasserstein ve A. Ayalon, Routledge, London - New York, 54-68.
• Taşkent, A. 2012. “-Arnold, Creswell ve Grabar Metinleri Bağlamında- İslam Sanatı ve Oryantalist Yaklaşımlar Üzerine Bir İnceleme I”, Sosyoloji Dergisi, 3/24: 155-181
• Tok, E. 2015. “Byzantine Mosaics, The Expression of Belief”, Actual Archaeology Magazine, 14: 50-61.
• Tulgar, S. 2014. “Alman Çeşmesi ve Sultanahmet Örme Dikilitaşı’na Ait Metal Yapı Öğelerinin Konservasyon Uygulamaları”, Art-Sanat, 3: 109-121
• Tülek, F. 1996. Geç Roma - Erken Bizans Mozayiklerinde Paganizmden Hristiyanlığa Geçmiş Bir Motif Olarak Orpheus, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir.
• Uluçam, A. 1997. “Haremü’l-Halil”, TDV İslam Ansiklopedisi, 15: 307-309.
• Uzun, M. 1995. “Ezher”, TDV İslam Ansiklopedisi, 12: 53-58.
• Üçok, B. 1968. İslam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, Ankara.
• Ülgey, D. M. 2004. Mozaikler Üzerinde Orpheus, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• Ünver, A. S. ve Y. Önge. 1981. “Selsebillerimiz”, Vakıflar Dergisi, 13: 339-375.
• Vurnal, H. 1993. Roma Bizans Mozaik Sanatı Etkisi ile 1960 Sonrası Günümüze Kadar Mimaride Duvar Resmi Olarak Mozaik Sanatı ve Bedri Rahmi - Eren Eyüboğlu Mozaikleri, Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Wijdan Ali, H. R. H. (Princess). 2006. “Islamic Art As A Means Of Cultural Exchange”, Foundation For Science Technology and Civilisation, Manchester, 9-16.
• Yavuz, M. 2002. “Osmanlı’da Alman Mimarlar ve Eserleri”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 15: 652-672.
• Yazıcı, T. 1995. “Emeviyye Camii: İslam Dini Mimarisinin Bugüne Kadar Ayakta Kalabilen İlk Muhteşem Örneği”, TDV İslam Ansiklopedisi, 11: 108-109.
• Yeomans, R. 2006. The Art and Architecture of Islamic Cairo, Garnet Publishing, U.K
• Yıldırım, Y. 1996. “The Restoration Project of the Masjid Al-Aqsa by Mı̇mar Kemalettı̇n (1922-26)”, Muqarnas, 13: 149-164.
• Yurttaş, H. 2002. “Hasankeyf’de Artuklu, Eyyubi, Akkoyunlu ve Osmanlı Dönemi Mimari Eserleri”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 8: 164-189.
• Zaqzuq, A. ve M. Piccirillo. 1999. “The Mosaic Floor of the Church of the Holy Martyrs at Tayibat Al-Imam - Hamah, in Central Syria”, Liber Annuus, 49: 443-464, Pl. 7-36