Moğolistan’da Bulunan Göktürk Dönemi’ne ait Süslemeli Anı-Mezar Örnekleri

Yıl 2020, Sayı: 14, 297 - 321, 31.07.2020

Jale Özlem Oktay Çerezci

https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.14.0012

Öz

Anıt mezar, kurgan gibi çeşitli ölü gömme gelenekleri bulunan Göktürklerin mezar tiplerinden biri de anı-mezarlardır ve bunlardan bir grubu da çoğunlukla Moğolistan topraklarında gördüğümüz “süslemeli anı-mezarlar” meydana getirmektedir. Söz konusu anı-mezarlar, dört ya da daha çok taş levhadan meydana gelmekte ve kare ya da kareye yakın forma sahip olmaktadırlar. Çalışmamızı oluşturan anı-mezarlar ise dört taş levhalıdır. Bunların üzerlerindeki süslemeleri birkaç başlık altında toplamak mümkündür: İnsan, kuş ve geometrik süslemeli; Hayvan tasvirli; Geometrik süslemeli; Bitkisel süslemeli. Söz konusu süslemeli anı-mezarların çoğunun Baykal Gölü’nün güney kesiminde neredeyse grup oluşturacak biçimde yer alması dikkat çeken bir noktadır. Anı-mezarlar ile ilgili dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta da bunların bazılarının kitabelerinin sahip olmasıdır. Bu kitabelerde böyle yapıların önemli bir kişinin anısına ya da adına yapıldığına dair ifadeler yer almaktadır. Araştırmamızda Göktürk Dönemi’ne ait Moğolistan’da özellikle belli bir bölgede yoğunluk gösteren ve gerek süsleme gerekse belli bir bölgeye işaret etmesi ile dikkat çeken dört taş levhadan oluşan anı-mezarlar üzerindeki tasvirler detaylı olarak tanıtılmış ve bu tür mezarların sahip oldukları sembolizme değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Göktürk Dönemi sanatı, Moğolistan arkeolojisi, Anı-mezar, Süsleme

Destekleyen Kurum

Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Teşekkür

Arşivlerinde bulunan fotoğraf paylaşımlarından dolayı Elvin Yıldırım ve Kürşat Yıldırım’a teşekkürü borç bilirim.

Gokturk Period Memorial Graves with Ornaments from Mongolia

Öz

The Gokturks (The Gokturk Khaganate) have various burial traditions such as monumental graves, kurgans and one of the grave types of them is memorial-grave. Among these memorial-graves there is an ornamented group which was located especially in Mongolia. These memorial-graves has four or more stone plates that form square or quadratic. However our subject consists of four stone plated memorial-graves that were located at an almost certain place, the south part of Baykal Lake. It is possible to categorize the ornaments of these graves such as human, bird and geometric ornaments; animal representations; geometric representations; plantal ornaments. And also some of them have inscriptions which indicated that they were made for the memory or name of the khan or etc. In this research these ornamented, four stone plated memorial-graves which were especially found in Mongolia like a group, is tried to be represented and their symbolism will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Gokturk Period art, Archaeology of Mongolia, Memorial-Grave, Ornament

Kaynakça

• Aydın, Erhan. “Olon Nuur / Galuut (Moğolistan) Yazıtı Üzerine Notlar”. Bengü Beläk. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2013, 123-130.
• Bayar, D. R. Munkhtulga ve S. Khurelsukh. “Olon Nurrın Hundiyn Dursal”, Şinjleh Uhaanı Akademin Medee 2 (2008): 108-117.
• Bazılhan, N. Köne Turik Bitiktastarı Men Eskertişteri (Orhon, Enisey, Talas). Almatı: Dayk Press, 2005.
• Cezar, Mustafa. Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 1977.
• Çal, Halit ve Muhammet Görür, “Anonim IV Sembolik Mezar (JL 230 Açması) 2000 Yılı Kazısı”. Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi 2000 Yılı Çalışmaları. Ankara: TİKA, 2002, 23-63.
• Çal, Halit. “Orhun Anıtları 2000 Yılı Kazısı: Karakuş Tasvirli Lahit”. XIV. Türk Tarih Kongresi Bildiriler Kitabı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005, 525-590.
• Çal, Halit. “Türklerde Mezar-Mezar Taşları”. Aile Yazıları/8. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları, 2015, 295-332.
• Çeşmeli, İbrahim. “Tarihi Kaynaklara Göre Türk Göçebelerinde Dinler, Kültler, Ritüeller ile İkonografi (M. S. 8. Yüzyıla Kadar)”. Art-Sanat 3 (2015): 45-96. Erişim 22 Mart 2020. https://dergipark. org.tr/tr/download/article-file/92914.
• Çeşmeli, İbrahim. “Kök Türklerde İkonografik Açıdan Kuş Figürleri”. Art-Sanat 4, (2015): 67-80. Erişim 18 Aralık 2019. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuarts/issue/8772/109676.
• Çeşmeli, İbrahim. “Kök Türklerde Cenaze Ritüelleri ve Sanat: Fenghuang”, Ölümünün 50. Yılında Uluslararası M. Fuad Köprülü Türkoloji ve Beşeri Bilimler Sempozyumu (21-22 Kasım 2016) Bildirileri. İ stanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2017, 185-217.
• Çoruhlu, Yaşar. “Uygur Sanatı’nda Lotus”. Türk Dünyası Araştırmaları 61 (1989): 107-127
• Çoruhlu, Yaşar. “Lotus İkonografisi ve Uygur Sanatında Lotus”. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 1997, 155-168.
• Çoruhlu, Yaşar. “Türk Sanatındaki İnsan Figürlerine Ellerinde Tuttukları Nesneler Açısından Bir Bakış”. Sanatta Anadolu-Asya İlişkileri: Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2006, 149-168.
• Çoruhlu, Yaşar. Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar Orta ve İç Asya’nın Erken Devir Türk Mezar Mimarisi Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016.
• Çoruhlu, Yaşar. Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik Dini Ve Edebi Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi: Proto-Türk Devrinden, MS 14. Yüzyıla Kadar Efsanevi ve Yırtıcı Hayvanların Sembolizmi Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010.
• de Lacoste, Henri de Bouillane. Au Pays Sacre des Anciens Turcs / Eski Türklerin Kutsal Ülkesinde, Çev. Ahmet Soysal ve Ömer Aygün. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1995.
• Domozhakov, Aias. “Hakas Milli Bölge Etnografyası Müzesi’ndeki Okunyev Dönemi Taş Heykelleri”. Yüksek lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2019.
• Esin, Emel. “Bağdaş ve Çökmek Türk Töresinde İki Oturuş Şeklinin Kadim İkonografisi”. Sanat Tarihi Yıllığı 1969-1970 (1970): 231-242.
• Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İ konografik Motifler. İ stanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Hoppal, Mihaly. Avrasya’da Şamanlar, Çev. Bülent Bayram ve H. Şevket Çağatay Çapraz, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• İderhangay, Tumur-Oçir. “Tyurkskie Ogradki Mongol’skogo Altaya: Sistematizatsiya, Hronologiya i İnterpretasiya”. Doktora tezi, Altay Devlet Üniversitesi, 2017.
• Kardeşlik, Selman. “Vakıflar Müzesi’nde Selçuklu ve Selçuklu Geleneğindeki Halılarda Kozmolojik ve İkonografik Boyut”. Vakıf Restorasyon Yıllığı: Restorasyon, Konservasyon, Arkeoloji, Sanat Yıllığı 2 (2011): 73-90.
• Kızlasov, L. R. “O Naznaçenii Drevnetyurkskskih Kamennıh İzvayanii, İzobrajayushih Lyudey”. Sovetskaya Arheologiya. 2 (1964): 27-39.
• Kubarev, G. V. Kul’tura Drevnih Tyurok Altaya (po Materialam Pobrebal’nıh Pamyatnikov). Novosibirsk: İzd. İns. Arheologii i Etnografii Sibirskoe Otdelenie Rossiyskoy Akademii Nauk, 2005.
• Kubarev, G. V. “Ancient Turkic Statues: Epic or Warrior Ancestor?”. Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia 1/29 (2007): 136-144.
• Mert, Osman. “Öngöt Mezar Külliyesi ve Külliyede Bulunan Damgalar”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 36 (2008): 281-305.
• Oktay Çerezci, J. Özlem. “Orta Asya’dan Doğu Avrupa’ya Erken Devir Türk Sanatında Runik Yazıtlı/Tamgalı Madeni Kaplar Üzerine Bir Değerlendirme”. I. Uluslararası Türk Kültürü ve Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Yayınları, 2018, 220-236.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1994. Ovçinnikova, B. B. Tyurkskie Drevnosti Sayano-Altaya v VI-X Vekah. Sverdlovsk: UrGU, 1990.
• Öney, Gönül. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1992.
• Samaşev, Zaynolla. Drevnetyurskaya Grafika. Astana: Ministerstvo Obrazovaniya i Nauki Respubliki Kazahstan Tyurkskaya Akademiya, 2013. Samatuli, Ahmetjan Kaliolla. Etnografiya Traditsionnogo Voorujeniya Kazahov, Almatı: Almatıkitap TOO, 2007.
• Şer, Ya. A. Kamennıe İ zvayaniya Semireçya, Moskva-Leningrad: Akademiya Nauk SSSR, 1966. Šmahelová, Lucie. “Kül-Tegin Monument. Turkic Khaganate and Research of the First Czechoslovak- Mongolian Expedition in Khöshöö Tsaidam 1958”. Doktora tezi, Karlova v Praze Üniversitesi, 2014.
• Tadina N. A. ve T.S.Yaıştaev. “Pazırıkskiy Stil’ Simbol’noy Atributiki Respubliki Altay v Kontekste Kartinı Mira Alteytsev”. Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta, İstoriya 3/23 (2013): 165-168.
• Taşağıl, Ahmet ve Adil Yılmaz. “Yeni Keşifler Işığında, Moğoli̇stan Coğrafyasında Bulunan Göktürk Dönemi Anıt Yapıları”. Yeditepe Üni̇versitesi Tarih Bölümü I. Uluslararası Türk Kültürü ve Tarihi Sempozyumu (19-20-21 Nisan 2018) Bildiri Kitabı. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Yayınları, 2018, 14-21.
• Ünal, Orçun. “İ he Ashete Yazıtı: Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Denemesi”. Bilig 73 (Bahar 2015): 271-294.
• Voytov, V. E. Drevnetyurkskiy Panteon i Model’ Mirozdaniya v Kul’tovo-Pominal’nıh Pamyatnikah Mongolii VI-VIII vv., Moskva: Gosudarstvennıy Muzey Vostoka, 1996.
• Yatsenko, S. A. “Mujskoy Kostyum Rannih Tyurkov v Kitayskom İskusstve VI-VII vv.: Obrazı ‘Inıh’ ”. Stepi Evropı v Epohu Srednevekov’ya (Hazarskoe Vremya) 7 (2009): 315-342.
• Yılmaz, Anıl. “Bilge Kağan’a Atfedilen Taç ve (Doğu) Gök Türklerin Budizm’e Yaklaşımı”. ArtSanat 11 (Ocak 2019): 393-414. Erişim 18 Mayıs 2020. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuarts/ issue/43005/519717