Bitlis Kalesi Osmanlı Dönemi Lülelerinin Değerlendirilmesi (2018 Yılı Kazı Sezonu)

Yıl 2020, Sayı: 14, 413 - 440, 31.07.2020

Korkmaz Şen , Yunus Emre Karasu

https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.14.0016

Öz

Bitlis ilinin merkezinde kayalık bir alan üzerinde yer alan Bitlis Kalesi’nde 2018 yılı kazı çalışmalarında ele geçirilen lüle buluntuları çalışmamızda incelenecektir. 2018 yılında Bitlis Kalesi’nde yapılan çalışmalarda P ve R 14-15 olarak isimlendirilen alanlarda ve sondajda çok sayıda farklı form ve bezeme özelliklerine sahip lüle buluntularına ulaşılmıştır. Bu lüle buluntuları içerisinde kaideli, süzgeçli çanaklı lüleler ayrıca ele alındığı için çalışma konumuzun dışında tutulmuştur. Osmanlı Devleti’nde genellikle sosyalleşme mekânı olan kahvehanelerde kahve ile birlikte tütün içmek için kullanılan lüleler, tütün üretimi yapıldığı bilinen Bitlis’te de yoğun şekilde görülmektedir. Bitlis Kalesi’nde yapılan kazı çalışmaları sırasında ele geçirilen lüle buluntularının çeşitliliği ve çokluğu da bölgede yoğun lüle kullanımını göstermektedir. Form, boyut, katkı ve bezeme özellikleri bakımından farklı dönem özellikleri gösteren lülelerin tütün dışında farklı bitkiler için kullanıldığı da bilinmektedir. Lüle form ve çeşitlerinin yerel beğenilerin yanı sıra işlevsel amaçlarına göre farklılıklar gösterdiği de düşünülmektedir. Konumuzu oluşturan lüle buluntuları, kazı çalışmalarında ele geçirilen diğer veriler ve Anadolu’daki benzer örnekleri ile karşılaştırıldığında 17-19. yüzyıl arasına tarihlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bitlis Kalesi, Osmanlı Devleti, Lüle, Kazı, Tütün

Destekleyen Kurum

Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Teşekkür

Ahlat Müze Müdürü Mikail Erçek ve Bakanlık temsilcisi uzman arkeolog Azat Örmek’e yardımlarından dolayı teşekkür ederiz.

An Evaluation of the Ottoman-Period Pipes in Bitlis Castle (2018 Excavation Seasion)

Öz

This study’s aim was to examine pipes, found in excavation works in 2018 in Bitlis Castle, which is located on a rocky region in the city centre of the Bitlis province. Pipe finds with a large number of different forms and decoration features were obtained in areas, called P and R 14-15 and a drilling in the excavation works in Bitlis Castle in 2018. As a base, out of these pipe finds sieve bowl pipes were examined in an earlier published study so they are excluded from the present one. Pipes, which were used to smoke along with coffee in coffeehouses, generally the socialization spaces in the Ottoman Empire, were also widely used in Bitlis, where tobacco was known to have been produced. The variety and abundance of pipe finds found during excavation works in Bitlis Castle indicate that pipes were used in the region to a high degree. Moreover, it is understood that different plants were used to smoke except for pipes, having distinct period characteristics in terms of form, size, additive, and decoration features. It is considered that pipe forms and types vary by local tastes and functional purpose. When pipe finds, composing the subject matter of the present study, are compared to other data collected in excavation works, and their similar samples, they may be dated to a period between the 17th and 19th centuries.

Anahtar Kelimeler

Bitlis Castle, the Ottoman State, Pipe, Excavation, Tobacco

Kaynakça

• Abdülaziz Bey. Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri: Toplum Hayatı. Yay. Haz. Kazım Arısan ve Duygu Arısan Günay, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1995.
• Altınsapan, Erol. “2002 Yılı Bilecik Osmanlı Dönemi Çarşı Alanı Kazısı”. 25. Kazı Sonuçları Toplantısı. 2. cilt. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2004, 259-266.
• Arık, M. Oluş. Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyet Enstitüsü, 1971.
• Ayhan, Gökben. “Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntularının Değerlendirilmesi”. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Dergisi XIX/1 (2010): 1-22.
• Ayhan, Gökben. “Smyrna Antik Kenti Kazıları 2007-2008 Yılı Lüle Buluntuları”. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Dergisi XVIII/2 (2009): 1-22.
• Ayhan, Gökben. “An Evaluation on Tobacco Pipes Usage in the Tokat Region: In the Light of Tobacco Pipe Findings of Komana Excavation”.
• Komana Small Finds. Ed. D. Burcu Erciyas ve Meryem Acara Eser, İstanbul: Ege Yayınları, 2019, 347-383.
• Ayhan, Gökben. “Ayasuluk İç Kalesi “Süzgeç Çanaklı” ve “Kaideli Süzgeç Çanaklı” Lüle Buluntuları”. Mustafa Büyükkolancı’ya Armağan.
• Ed. Celal Şimşek, Bahadır Duman ve Erim Konakçı. İstanbul: Ege Yayınları, 2015, 41-53.
• Ayhan, Gökben. “Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları”. XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (14-16 Ekim 2009), Denizli: Pamukkale Üniversitesi, 2010, 49-57.
• Ayhan, Gökben. “Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntuları”. Doktora tezi, Ege Üniversitesi, 2011.
• Aytaç, İsmail. “Harput İç Kale Kazılarında 2015-2016 Yıllarında Bulunan Tütün Lülelerinin Değerlendirilmesi”. Yaşar Erdemir’e Armağan: Sanat Tarihi Yazıları. Konya: LiteraTürk Academia, 2019, 567-608.
• Bakla, Erdinç. Tophane Lüleciliği, İstanbul: Dışbank Yayınları, 1993.
• Baş, Gülsen. Bitlis Kalesi Arkeolojik Kazı Çalışmaları (2011-2015). İstanbul: Ege Yayınları, 2018. BOA, MVL, 954-58 (H. 1278/M.1861)
• Cengiz, Aysun. “Edirne Yeni Saray Kazılarında Ele Geçen Lüleler”. Yüksek Lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2011.
• Çaycı, Ahmet ve Zekeriya Şimşir. “Gevale Kalesi 2015 Yılı Arkeolojik Kazı Çalışmaları”, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve
• Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (02-05 Kasım 2016). 1. cilt. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2017, 37-48.
• Daş, Ertan. “Alaşehir Kurşunlu Han Kazı ve Temizlik Çalışmaları”. XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları
• Sempozyumu Bildirileri (14-16 Ekim 2009). Denizli: Pamukkale Üniversitesi, 2010, 197-212.
• Erciyas, D. Burcu ve Mustafa N. Tatbul. “Anadolu’da Ortaçağ Kazıları ve Komana”. 37. Kazı Sonuçları Toplantısı (11-15 Mayıs 2015, Erzurum). 2. cilt. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2016, 611-626.
• Fındık, Ebru Fatma. “Ay Işığında Tütün Seremonisi-Osmanlı Kırsalında Tütün Kullanımının Kanıtları: Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları Lüle ve Nargile Buluntuları”. Cedrus: The Journal of Mcri IV (2016): 373-392.
• Gök Gürhan, Sevinç. “Akşehir Taş Medrese Müzesi’ndeki Türk Dönemi Seramikleri (2000-2001 Anıt Meydan’da Yapılan Kurtarma Kazısı Seramikleri)”. Doktora tezi, Ege Üniversitesi, 2007.
• İnanan, Filiz ve Derya Şahin. “Arkeopark-Osmanlı Lüleleri Osmanlı’da Tütün Keyfi”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 18/32 (2017): 33-54.
• Kalaycı, Mehmet ve Eyüp Öztürk. “18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bir Metin: Ebu Sehl Nu’man
• Efendi ve Tahlılu’d-Duhan Adlı Risalesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58/1 (2017): 1-45.
• Kırlı, Cengiz ve Betül Başaran. “18. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Esnafı”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret. Der. Fatmagül Demirel. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012, 7-20.
• Konyar, H. Banu, Ahmet Vefa Çobanoğlu ve Ayşe Denknalbant Çobanoğlu. “Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları Eski Van Şehri Alanı 2013 Yılı Çalışmaları”.
• Uluslararası XVIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (22-25 Ekim 2014). Aydın: Efeler Belediyesi Kültür Yayınları, 2017, 375-387.
• Lewis, Raphaela. Osmanlı Türkiyesinde Gündelik Hayat (âdetler ve gelenekler). Çev. Mefkure Poroy. İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları, 1973.
• Pektaş, Kadir. “Bitlis Kale Kazısı 2006 Yılı Çalışmaları”. 29. Kazı Sonuçları Toplantısı (28 Mayıs-1 Haziran 2007). 1. cilt. Kocaeli: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2008, 245-262.
• Pektaş, Kadir. “Bitlis Kale Kazısı 2007 Yılı Çalışmaları”. 30. Kazı Sonuçları Toplantısı (26-30 Mayıs 2008). 4. cilt. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009, 317-326.
• Pektaş, Kadir. “Bitlis Kale Kazısı 2008”. 31. Kazı Sonuçları Toplantısı (25-29 Mayıs 2009). 4. cilt. Denizli: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2010, 85-100.
• Pektaş, Kadir. “Bitlis Kalesi 2009 Yılı Kazısı”. 32. Kazı Sonuçları Toplantısı (24-28 Mayıs 2010). 4. cilt. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2011, 285-298.
• Robinson, Rebecca. “Clay Tobacco Pipes From the Kerameikos”. Mitteilüngen 98 (1983): 265-285.
• Saldırgan, Gizem. “Cizre İç Kale Kazısı Lüle Buluntuları”. I. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi (31 Ocak-2 Şubat 2018). Kayseri: Kayseri Üniversitesi, 2018, 607-621.
• Sevin, Veli, Necla Arslan Sevin ve Haydar Kalsen. Harput Kale Mahallesinde Osmanlı Yaşamı. İstanbul: Ege Yayınları, 2011.
• Shefer Mossensohn, Miri. Osmanlı Tıbbı: Tedavi ve Tıbbi Kurumları (1500-1700). Çev. Bülent Üçpunar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• Simpson, John. “Late Ottoman Pipes From Jerusalem”. Excavations by K. M. Kenyon In Jerusalem 1961-1967. Vol. V. Oxford: Oxbow Books, 2008, 433-446.
• Şen, Korkmaz ve Fatih Gencer. “İngiliz Konsolos J. Brant’ın Raporlarına Yansıyan Tarihi Eserler (Doğu Anadolu Bölgesi 1836-1852)”.
• Yaşar Erdemir’e Armağan: Sanat Tarihi Yazıları. Konya: LiteraTürk Academia, 2019, 609-635.
• Şen, Korkmaz ve Yunus Emre Karasu. “2018 Yılı Bitlis Kale Kazısı Kaideli, Süzgeçli Çanaklı Lüle Buluntuları”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 65 (2019): 189-206.
• Top, Mehmet ve Oktay Başak. “Hoşap Kalesi Kazısı 2011”. XVI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları
• Sempozyumu Bildirileri (18-20 Ekim 2012). 2. cilt. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, 2014, 749-763.
• Top, Mehmet. “Hoşap Kalesi Kazısı (2007)”. IV. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu (17- 21 Haziran 2008, Ahlat). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi, 2011, 112-116.
• Tuncel, Metin. “Bitlis”. TDV İslam Ansiklopedisi. 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, 225-228.
• Turan, Osman. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2001.
• Uçar, Hasan. “Archaeological Proof of Enjoy at Tire Kutu Han: Clay Pipes”. Mediterranean Archaeology and Archaeometry 19/2 (2019): 119-134.
• Uysal, Ali Osman. “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Seramik Buluntuları”. Byzas 7, Çanak:
• Akdeniz Çevresindeki Arkeolojik Kazılarda Ele Geçen Antik ve Ortaçağ Seramiği ve Mimari Seramiği. İstanbul: Ege Yayınları, 2007, 545-558.
• Ünal, Metin. “Tütünün Dört Yüz Yılı”. Tütün Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi, 2003, 17-33.
• Vincenz, Anna De. “Ottoman Clay Tobacco Pipes From Ramla”. Atiqot 67 (2011): 43-53.
• Yazıcı Metin, Nurcan. “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Lüle Buluntuları (2010-2015)”. Sanat Tarihi Yıllığı 28 (2019): 81-102.
• Yener, Azize. “Tütün Lüleleri ve Antalya-Kaleiçi’nde Bulunan Örnekler”. Arkeoloji ve Sanat 119 (2005): 94-113.
• Yılmaz, Fehmi. “İstanbul’da Tütüncü Esnafı”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret Der. Fatmagül Demirel. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012, 127-141.
• Yılmaz, Fehmi. “Tütün Üzerine Düşünceler: Batıda ve Bizde”. Tütün Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi, 2003, 3-16.
• Yurttaş, Hüseyin, Haldun Özkan, Zerrin Köşklü, Süleyman Çiğdem, Nurşen Özkul Fındık ve Muhammet L. Kındığılı. “Kemah Kale Kazısı 2014 Yılı Çalışmaları”.
• Uluslararası XIX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (21-24 Ekim 2015). II. cilt. Yay. Haz.
• Ceren Ünal ve Cengiz Gürbıyık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019, 615-636.