Osmanlı’nın Son Döneminde Ebniye Kalfalarına Yapı İnşa İzni Verilmesi

Yıl 2020, Sayı: 14, 17 - 38, 31.07.2020

Hüseyin Gürsel Bilmiş

https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.14.0002

Öz

Osmanlı Devleti’nin kurumsal yapısında Tanzimat dönemi ile başlayan iyileştirmeler/düzenlemeler, yeni bir teşkilatlanma gerektirmiştir. Bu süreçte Osmanlı mimarisinin klasik dönem ile 19. yüzyıl başlarına kadar etkin kurumu olan Hassa mimarlar ocağı, yerini Ebniye İdaresi’ne bırakmış, her türlü imar ve inşa işleri Şehremaneti’ne devredilmiştir. Bunu takiben belirli aralıklarla yapılan yeni düzenlemelerle Ebniye Kanunları çıkarılarak inşa faaliyetleri denetim altına alınmaya çalışılmıştır. Mimari faaliyetlerde dönemin en önemli aktörleri olarak ebniye kalfaları, yapı üretim sürecinin tüm aşamalarından sorumlu kişiler hâline gelmişlerdir. İlk mimarlık okulunun açılmasıyla eğitimli mimarlar yetişmeye başlamışsa da bunların sayılarının azlığı nedeniyle hem yerel hem de dışarıdan gelen gayrimüslim müteahhit, mimar ve kalfalar 20. yüzyıl başlarına kadar Osmanlı mimari faaliyetlerinin başat unsurları olmuşlardır.
Bu çalışmada, Osmanlı Arşivi'nde tespit edilen bazı belgeler ile sivil ve kamu yapılarının inşa süreçlerini yürüten ebniye kalfalarının niteliksel sorunları merkez ve taşra örneğinde ele alınmıştır. Dönemin yapı malzemelerinde meydana gelen kalite ve standart sorunları ile dönemin kalfalarının teknik ve mali açıdan işverenle sıkıntı yaşamalarına sebep olan sorunlu inşa faaliyetleri, yine aynı dönemin bir grup kalfası tarafından dile getirilmiştir. Kalfaların mevcut sorunları ve bunların çözümüne yönelik önerilerini belirttikleri dilekçeleri ile Şehremaneti'nin bu yöndeki çalışmaları sonucunda ebniye kalfalarına bir sınav ile şehadetname (yapı inşa izni ruhsatı) verilmesi kararlaştırılmış, bir süre uygulama imkânı bulan bu yöntem daha sonra terk edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kalfa, Mimar, Şehadetname, Şehremaneti, Ruhsat

Construction Grant For Ebniye Master Builders In The Late Ottoman Era

Öz

The renovations/regulations in the institutional structure of Ottoman State that started with the Tanzimat Era required/brought out a novel organization. In the process, Hassa Mimarlar Ocağı (The Corps of Royal Architects), the active institution of the Ottoman architecture during the classical period and till the early 19th century, gave its place to the Ebniye İdaresi (Directorate of Buildings), handing over all sorts of building and construction works to the Şehremaneti (Istanbul Municipality). Henceforth, with new regulations at certain intervals, the Ebniye Kanunları (Building Laws) were introduced in an effort to inspect the construction activities. As the most eminent figures of the era, Ebniye master builders became responsible for all stages of construction production processes within the architectural activities. Despite the fact that educated architects started to emerge together with the introduction of the first architecture school, both local and non-Muslim contractors, architects and master builders from abroad remained as the dominant actors till the early 20th century due to the scarcity of schooled ones.
This study reviews the qualitative issues of the ebniye master builders who carried out the construction processes of civil and state buildings, with samples from central and provincial cases based on a number of documents found in the Ottoman Archives. Quality and standard issues in the construction materials of the era together with the troublesome construction activities causing technical and financial problems between the master builders and employers were cited by certain contemporary master builders. As a result of the petitions of master builders stating their troubles and proposed solutions, and the efforts of the Şehremaneti (Istanbul Municipality), it was decided that a şehadetname (construction building testimonial) would be issued to ebniye masterbuilders; however, the method was abandoned after its application for a while.

Anahtar Kelimeler

Master Builder, Architect, Şehadetname (Construction Building Testimonial), Şehremaneti (Istanbul Municipality), Grant

Kaynakça

• Akpolat, Mustafa S. “Tanzimat Sonrası Osmanlı Mimarlığı”, Türkler Ansiklopedisi. c. 15. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 350-359.
• Akyürek, Göksun. Bilgiyi Yeniden İnşa Etmek: Tanzimat Döneminde Mimarlık, Bilgi ve İktidar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
• Batur, Afife. “Batılışma Döneminde Osmanlı Mimarlığı,” Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, 4. cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, 1038-1067.
• Bilmiş, Hüseyin Gürsel. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Bursa’da Mimarlık Ortamı.” Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2019.
• Bursa Gazetesi. No. 90. 12 Rebiülevvel 1310 (4 Ekim 1892), 3.
• Can, Cengiz. “İstanbul’da 19. Yüzyıl Batılı ve Levanten Mimarların Yapıları ve Koruma Sorunları.” Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 1992.
• Can, Selman. Bilinmeyen Aktörleri ve Olayları İle Son Dönem Osmanlı Mimarlığı. İstanbul: Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2010.
• Can, Selman. “Sultan Abdülmecid Dönemi Mimarlık Örgütünün Yapısı ve İşleyişi.” Sultan Abdülmecid ve Dönemi (1823-1861), Ed. Kemal Kahraman ve İlona Baytar. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ. Yayınları, 2015, 422-31.
• Cezar, Mustafa. Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 1971.
• Düstur 1. Tertib. 4. cilt (İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1299), 553-560.
• Düstur 1. Tertib. 6. cilt (Ankara: Devlet Matbaası, 1939), 1038-1053.
• Fındıklıgil Doğuoğlu, Meryem Müzeyyen. “19. Yüzyıl İstanbul’unda Alman Mimari Etkinliği.” Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2002.
• Hamiyet. Birinci sene, numro 11. 15 Eylül 1302 Pazartesi (27 Eylül 1886), 81-82.
• Kuran, Aptullah. “19.Yüzyıl Osmanlı Mimarisi”, Selçuklular'dan Cumhuriyet'e Türkiye'de Mimarlık. Haz. Çiğdem Kafescioğlu, Lucienne Thys Şenocak ve Timur Kuran. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018, 604-611.
• Kuzucu, Kemalettin. “1892 Yılında Yaşanan Bir İnşaat Faciası ve Devlet”, Osmanlı İstanbulu IV. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2016, 171-204.
• Küçükalioğlu Özkılıç, Sema. “1894 Depreminin İstanbul Üzerindeki Etkileri (Deprem Sonrası İmar Faaliyetleri.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2011.
• Ortaylı, İlber. Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Ankara: Cedit Neşriyat, 2016.
• Şemsettin Sami. Kamus-u Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317, 1454.
• Sönmez, Neslihan. Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları, 1997.
• Şenyurt, Oya. “1800-1950 Yılları Arasında İstanbul’da Faaliyet Gösteren Rum Mimarlar.” Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2002.
• Şenyurt, Oya. “Geç Osmanlı’da İnşaat Örgütlenmesi ve İnşaat Alanının Aktörleri: Gayrimüslimler”. Mimar Kemalettin ve Çağı: Mimarlık/Toplumsal Yaşam/Politika. Ankara: TMMOB-VGM, 2007, 67-80.
• Şenyurt, Oya. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde ‘Hâssa Başmimarları’.” TÜBAV Bilim Dergisi 2/4 (2009): 489-503.
• Şenyurt, Oya. Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinde Değişim ve Dönüşüm. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2011.
• Turan, Şerafettin. “Osmanlı Teşkilatında Hassa Mimarları.” Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi I (1963): 159-202.
• Ürekli, Fatma. İstanbul'da 1894 Depremi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Yavuz, Mehmet. “19. Yüzyıl Sonu 20. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Alman Mimarların Yaptıkları Mimari Eserler.” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2001.
• Yavuz, Mehmet. “Osmanlı’da Alman Mimarlar ve Eserleri”, Türkler Ansiklopedisi. c. 15. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 400-411.
• Yavuz, Mehmet. “Mimar August Jasmund Hakkında Bilmediklerimiz.” Sanat Tarihi Dergisi 8 (2004): 181-205.
• Yazıcı Metin, Nurcan. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Hükümet Konaklarının İnşa Süreci ve Mimarisi-Devlet Kapısı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2019.
• Yazıcı Metin, Nurcan. “Osmanlı'da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı.” Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2007.
• Yıldıran, Neşe. “İstanbul’da II. Abdülhamid Dönemi (1876-1908) Mimarisi.” Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, 1989.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Şura-yı Devlet (ŞD); 684/25.6.1. (Muhtemelen 1875 sonları).
• 684/25.5.1. 29 L 1292, (28 Kasım 1875). ŞD.684/25.5.2. 29 L 1292, (28 Kasım 1875).
• ŞD.684/25.4.1. 3 Za 1292, (1 Aralık 1875). ŞD.684/25.3.1. 15 Za 1292, (13 Aralık 1875). ŞD.684/25.1.1. 30 Za 1292, (28 Aralık 1875). ŞD.684/25.1.2. 30 Za 1292, (28 Aralık 1875).
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT); 2754/3.1.1. 12 M 1327, (3 Şubat 1909).