An Evaluation of the Güvenlik Village Mosque in Narman Based on Archival Documents

Yıl 2021, Sayı: 16, 181 - 219, 31.07.2021

Burak Muhammet Gökler , Muhammed Emin Doğan

Öz

In this study, archival materials were scanned and the obtained documents were read and evaluated based on the old name of the Güvenlik Village Mosque in Narman, which was built by Saliha Hanım in 1861 (Gornes). In the archival document, which corresponds to the history of the inscription, a short wooden-supported mosque development was presented in the entrance section, beginning with Central Asia and the Arabian Peninsula and ending the Ottoman Empire. Later, the historical, architectural, and ornamental features of the mosque were examined and supported by photographs and drawings.
Since Erzurum is near the Eastern Black Sea, there has been a comparison of wooden-supported mosques in both the vicinity of the Eastern Black Sea and Erzurum. Furthermore, the structure’s decorations have been compared with works in the region, beginning with the door wings and progressing to the pulpit, enclosure, preaching podium, and ceiling. Following this analysis and comparison, it was determined that the village was founded by “Karadenizliler” and that the mosque was built by “Black Sea” craftsmen. Additionally, it was discovered that the decorations of the worship area are similar to those observed in mosques along the Black Sea.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Narman, Güvenlik Village Mosque, Black Sea

Arşiv Belgelerine Dayanarak Narman Güvenlik Köyü Camii Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Çalışmaya konu olan ve 1861 tarihinde Saliha Hanım tarafından yaptırılan Narman Güvenlik Köyü Camii’nin eski isminden hareketle (Gornes) arşiv belgeleri taraması yapılmış ve ulaşılan belgeler okunup değerlendirilmiştir. Kitabe tarihiyle de tutarlı olan arşiv belgesinden sonra yapının ahşap destekli olması nedeniyle giriş bölümünde Orta Asya ve Arap Yarımadası’ndan başlayan ve Osmanlı Devleti’ni içerisine alan kısa bir ahşap destekli cami gelişimi verilmiştir. Daha sonra yapının eskiden bağlı olduğu bölgeyle birlikte tarihçesi, mimari ve süsleme özellikleri irdelenip fotoğraflar ve çizimlerle desteklenmiştir.
Erzurum’un Doğu Karadeniz’e komşu olan bir coğrafyada yer alması nedeniyle hem Doğu Karadeniz’deki hem de Erzurum’daki ahşap destekli camilerin karşılaştırılması gerçekleştirilmiştir. Ayrıca yapının kapı kanatlarından başlayan minber, mahfil, vaaz kürsüsü ve tavanında toplanan bezemeler bölgedeki eserlerle mukayese edilmiştir. Bu değerlendirme ve karşılaştırma sonucunda köyün, “Karadenizliler” tarafından kurulduğu ve caminin de “Karadenizli” ustalar tarafından inşa edildiği sonucuna ulaşılmıştır. Bununla birlikte harimi tezyin eden süslemelerin Karadeniz camilerinde görülen desen kurgusunu yansıttığı ortaya çıkartılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Narman, Güvenlik Köyü Camii, Karadeniz

Destekleyen Kurum

Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Kaynakça

• “Hun ve Göktürk Devrinde Kurgan ve Çadırlar”. Haz. Yavuz Tiryaki, Türk Dünyası Kültür Atlası İslam Öncesi Dönem. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 1997, 54-61.
• Aibai, Aihemaiti. “Uygur Geleneksel Konut Mimarisinin Ekolojik Sürdürülebilirlik Bağlamında İncelenmesi: Kaşgar Tarihi Şehri Örneği". Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2016.
• Akok, Mahmut. “Kastamonu’nun Kasaba Köyündeki Candaroğlu Mahmut Bey Camii”. Belleten Dergisi X/38 (1946): 293-301.
• Aktemur, Ali Murat. Posof ve Çevresindeki Tarihi Kültür Varlıkları. Erzurum: Zafer Form Ofset, 2016.
• Algül, Hüseyin. “Mescid-i Kubâ”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004, 279-280.
• Altınsapan, Erol. “Sivrihisar‟da Selçuklu Eserleri”. Eskişehir 1. Selçuklu Eserleri Semineri Bildirileri. Eskişehir: Eskişehir Valiliği Yayınları, 1990, 23-28.
• Arık, Sibel. “Türk Dokumacılık Sanatında Nar Motifi”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 6 (1) (2009): 583-593.
• Arslan, Muhammet. “Anadolu’da Selçuklu Çağı Cami ve Mescit Mimarisi”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2017.
• Aydın, Hasan Usame. Tarihi Ahşap Camiler. İstanbul: Kutlu Yayınevi, 2017.
• Aytekin, Osman. “Artvin’deki Mimari Eserler”. Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 1996.
• Ball, Warwick. Archaeological Gazetteer of Afghanistan, Tome I, Paris: Éditions Recherche sur les Civilisations, 1982.
• Bayhan, Ahmet Ali. Geçmişten Günümüze Ordu’nun Geleneksel Ahşap Camileri. Ordu: Ordu Büyükşehir Belediyesi, 2019.
• Bayraktar, Sami. “Samsun ve İlçelerinde Türk Mimari Eserleri”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2005.
• Bozkurt, Nebi. “Çadır”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 158-162.
• Bozkurt, Nebi. Mustafa Sabri Küçükaşçı. “Mescid-i Nebevî”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004, 281-290.
• Büktel, Yılmaz. Türk Sanat Tarihi (Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Mimarisi). Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları, 1999.
• Büyük Selçuklu Mirası. I. İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, 2013.
• Büyük Selçuklu Mirası. II. İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, 2013.
• Can, Yılmaz. “Anadolu Öncesi Türk Kenti”. Türkler Ansiklopedisi, c. 3. Ankara: Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 259-278.
• Cezar, Mustafa. Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1977.
• Çağlıtütüncigil, Ersel. “Türk Süsleme Sanatında Nar: “Form, Köken ve İkonografik Anlamı”. Türklük Bilimi Araştırmaları 33 (2013): 61-92.
• Çiğdem, Süleyman. Haldun Özkan. Hüseyin Yurttaş. Tarihi ve Kültürel Varlıklarıyla Bayburt. Bayburt: Bakütam Yayınları, 2020.
• Çoruhlu, Yaşar. “Göktürk Sanatı”. Türkler Ansiklopedisi, c. 4. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 148-161.
• Çoruhlu, Yaşar. Erken Devir Türk Sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Çoruhlu, Yaşar. Erken Devir Türk Sanatının ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1998.
• Dağlı, Yücel. Seyit Ali Kahraman. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, 2. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Denike, Boris. “Batı Türkistan’da Ahşap Oymalı Birkaç Abide.” Çev. Osman Uysal. Vakıflar Dergisi XX (1988): 29-38.
• Eker, Süer. “Orta Asya’nın Gizemli Halkı: Soğdlular Soğd ve Soğdca”. Türkbilig 24, (2012):77-92.
• Esin, Emel. “Türk Kubbesi, Gök-Türklerden Selçuklulara Kadar”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi III, Malazgirt Zaferi Özel Sayısı. Ankara: Güven Matbaası, 1971, 159-182.
• Eyice, Semavi. “Cami, Mimarlık Tarihi”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 59-62.
• Hasol, Doğan. “Ahşap”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, c. 1. İstanbul: Yem Yayınevi, 1997, 33-34.
• İzgi, Özkan. Kutluk Bilge Kül Kağan- Böğü Kağan ve Uygurlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Karamağralı, Haluk. “Erzurum Ulu Camii”. Yıllık Araştırmaları Dergisi III (1981): 137-178.
• Karamağralı, Haluk. “Sâhib Atâ Câmii’nin Restitüyonu Hakkında Bir Deneme”. Rölöve ve Restorasyon Dergisi 3 (1985): 49-75.
• Karpuz, Haşim. “İslam Öncesi Türk Sanatının İslami Döneme Etkisi”. Türkler Ansiklopedisi, c. 6. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 46-53.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum. İstanbul: Ercan Matbaası, 960.
• Küçük, Ogün. “Trabzon’un Çaykara, Dernekpazarı, Hayrat ve Of İlçelerindeki Osmanlı Dönemine Ait Bazı Ahşap Camiler (18-19 yy)”. Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2017.
• Merçil, Erdoğan. “Gazneliler”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 13. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, 480-484.
• Narmanlı, Faruk. “Giresun Camilerinde Tezyinat”. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2018.
• Nefes, Eyüp. “Samsun’da Ahşap Bir Osmanlı Eseri Ayvacık/Tiryakioğlu Camii”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2010), 151-174.
• Osmanlı Ansiklopedisi, c.12. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, 17-21.
• Ögel, Bahaddin. Türk Kültür Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984.
• Önal, R. Çiğdem ve Zerrin Köşklü. “Trabzon’da Geç Dönem Osmanlı Camilerinde Ahşap Mihraplar”. Sanat Tarihi Dergisi 29/2 (2020): 707-743.
• Özbekistan Milli Ansiklopedisi, c. 1. Taşkent: Devlet Bilimsel Yayınevi, 2000.
• Özdemir, Esin. “Ordu ve İlçelerindeki Türk Dönemi Mimari Eserleri”. Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2011.
• Özkan, Haldun. Saltuklu Mimarisi. Erzurum: Zafer Medya Grup, 2016.
• Özkan, Haldun. “Bayburt Dağçatı Köyü Camii ve Çeşmesi”. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 31 (2013), 119-135.
• Özkan, Haldun. “Bayburt Konursu Ulu Camii ve Çeşmesi”. Sanat Dergisi 13 (2008), 57-66.
• Özkan, Haldun. Hüseyin Yurttaş. Ortaçağ’dan Günümüze Gümüşhane. Gümüşhane: Gümüşhane Valiliği Yayınları, 2012.
• Parlak, Sevgi. “Sâhib Ata Külliyesi”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 35. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008, 516-518.
• Rustamova, Muhlisahon. “Karahanlı Devri Mimarisi ve Bezemeleri”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
• Samsun Ahşap Camiler. Ed. Şenler Yıldız. Ankara: Sincan Matbaası, 2011.
• Sarı, Yavuz. “Trabzon’un Hayrat, Of ve Sürmene İlçelerindeki Köy Camileri”. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2016.
• Sazak, Gözde. “Varahşa Sarayı Duvar Resimleri”. Tarih Dergisi 57 (2013): 1-23.
• Sümer, Faruk. “Tuğrul Şah”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 346-347.
• Sümer, Faruk. Eski Türklerde Şehircilik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, 1984.
• Taşağıl, Ahmet. “Soğd”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 37. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, 348-349.
• Taşkan, Demet. “Artvin İli Borçka ve Hopa İlçeleri Camilerinde Ahşap Süsleme”. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2011.
• Taşkan, Demet. “Trabzon İli Camilerinde Ahşap Minberler”. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2016.
• Yaman, Bahattin. “XIII. yüzyıl Anadolu Taçkapıları’nda Kullanılan Madalyon ve Kabaralar”. İstem 33 (2019), 127-147.
• Yaşayacak, İlyas. “Afyonkarahisar’daki Ahşap Destekli Camiler”. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2018.
• Yavaş, Doğan. “Eşrefoğlu Camii”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, 479-480.
• Youngs, Robert L. “History, Nature and Products of Wood”. Forests And Forest Plants, Vol. II, United Kingdom: EOLSS Publications, 2009, 131-140.
• Yurttaş, Hüseyin, Haldun Özkan, Zerrin Köşklü, Şerife Tali, Demet Okuyucu, Gül Geyik ve Muhammed Kındığılı. Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum. Ankara: Kariyer Matbaacılık, 2008.
• Ziyai, Alimcan. “Orijinal Çin Kaynaklarına Göre Hun-Türk Tarihi I. Bölüm: Kudretli Büyük Hun Tanrıkutluğu (Türk Halkının Ataları Hunlar ve Hunların Ortaya Çıkışı)”. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 30 (3), (2010), 895-912.
• Erişim 05 Şubat 2021. http://www.iranicaonline.org/articles/bestam-3#prettyPhoto[content]/0/
• Erişim 1 Haziran 2021. https://karadeniz.gov.tr/
• Erişim 15 Haziran 2021. https://karadeniz.gov.tr/bulanik-koyu-camii/
• Erişim 15 Ocak 2021. https://karadeniz.gov.tr/kulturel-varliklar-2/?vilayet=5&kaza=0&tip=5&arama=
• Erişim 15 Ocak 2021. https://karadeniz.gov.tr/zahit-efendi-camii/
• Erişim 16 Ocak 2021. https://karadeniz.gov.tr/muratli-camii/#prettyPhoto
• Erişim 17 Nisan 2021. https://www.indigenousoutsiders.com/akho
• Erişim 15 Ocak 2021. https://karadeniz.gov.tr/kulturel-varliklar-2/?vilayet=2&kaza=0&tip=5&arama=camii&sahife=3
• Erişim 27 Temmuz 2021. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C3%82l-i%20%C4%B0mr%C3%A2n-suresi/330/37-ayet-tefsiri