Mimaride Ölümün Sonsuz Öznesi Olma: (Deli) Hüsrev Paşa Türbesi

Yıl 2021, Sayı: 16, 285 - 328, 31.07.2021

Esma İgüs

Öz

Bu çalışma, İstanbul Suriçi’nde bulunan (Deli) Hüsrev Paşa Türbesi’ni konu edinmektedir. 16. yüzyıl İstanbul’unun vükelâ semti ve kadim kentsel mekânlarından olan Yenibahçe’de Mimar Sinan tarafından mesleki kariyerinin başlangıcında tasarlanan (Deli) Hüsrev Paşa Türbesi, İstanbul’da aynı dönemde yapılmış saray erkânı mezar anıtlarıyla gerek tasarım gerekse süsleme açısından yarışacak düzeydedir. Günümüzde ise apartmanların arasında sıkışmış kalmış olan bu anıt eserin etrafında geçmişte türbe merkezde olacak şekilde çarşı, mektep ve bir kahvehane bulunmaktaydı. Ancak bu yapılar, günümüze ulaşmamıştır.
Yapı, Türkiye akademik yazın tarihinde 1955 yılında Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından kaleme alınan Hüsrev Paşa Türbesi isimli bir makalede incelendikten sonra, Sinan'ın mimarlığı hakkında günümüze kadar yapılan yayınlarda, daimî olarak bir alt başlık olarak incelenmiştir. Bu çalışmalarda, (Deli) Hüsrev Paşa Türbesine dair özellikle de tarihlendirilmesinde ciddi hatalar ve muğlak ifadeler söz konusudur. Eski haritalar, yazmalar ve yazılı kaynaklarda varlığını tespit ettiğimiz Hüsrev Paşa Türbesinin yanında yer alan tekkeye ilişkin yanlışlıklar, birbirini tutmayan ifadeler, türbenin doğru bir mekânsal tarihini yazmayı da olanaksız kılmaktadır. Buradan hareketle, ulaşılan kaynaklarda yapıya ilişkin tüm veriler incelenerek bu metinde Mimar Sinan’ın (Deli) Hüsrev Paşa Türbesi, sanat tarihi ve mimarlık tarihi disiplinleri çerçevesinde monografik bir bakış açısıyla çözümlenmiştir. Yapıya ilişkin çeşitli kaynaklarda tekrarlanan tarihsel ve mekânsal yanlışların tespitiyle, mimarlık tarihi yazımında, (Deli) Hüsrev Paşa Türbesi için güncel kaynaklar ile şahsi ve tüzel arşivler de metne dâhil edilerek doğru bir yazım kurgusu oluşturmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Yenibahçe, (Deli) Hüsrev Paşa, Mimar Sinan, Türbe

Destekleyen Kurum

Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Teşekkür

Makalenin olgunlaşması ve bu aşamaya gelmesinde bilgi, mesleki deneyim ve arşivini sorgusuz sualsiz içtenlikle benimle paylaşan Tarihçi Sayın Necdet İşli’ye ve metnin İngilizce bölümleri için profesyonel okuma desteği aldığım Mütercim Tercüman Sayın Eriç Karasu’ya içten teşekkür etmek isterim.

Becoming the Eternal Subject of Death in Architecture: The Tomb of (The Mad) Husrev Pasha

Öz

This article examined the tomb of (The Mad) Husrev Pasha, which is located in the neighborhood of Yenibahce in Istanbul. This tomb, designed by Mimar Sinan at the beginning of his professional career, is known as one of the oldest urban spaces in Istanbul. Dating back to the 16th century, it is unique in terms of its design and decoration. Previously, there was a bazaar, a school, and an Ottoman coffee house surrounding the tomb, but today, the monument is situated between buildings.
Despite its importance, the monument has only been discussed in Ekram Hakke Ayverdi’s 1995 work about the architecture of Mimar Sinan titled, “the Tomb of Husrev Pasha,” and in the history of academic literature in Turkey. However, there are serious mistakes and ambiguous statements in these studies about the tomb itself and the date that it was built. Additionally, the mistakes and contradictory statements about the lodge that used to be located next to the tomb and whose presence was detected through old maps, manuscripts, and written sources, make it almost impossible to establish the correct spatial history of the tomb. Thus, Mimar Sinan’s creation of the Tomb of Husrev Pasha was analyzed from a monographic perspective, within the framework of art history and architectural history. Moreover, through the identification of the repeated historical and spatial errors in the various sources, this article formulates a correct inscriptive construction by including personal and judicial archives as well as timely sources regarding the tomb in the architectural historiography.

Anahtar Kelimeler

Istanbul, Yenibahce, Husrev Pasha, Mimar Sinan, tomb

Kaynakça

• Abdülhafız, Atia. "Osmanlı Döneminde İstanbul ve Kahire Arasında Mimari Etkileşimler." Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1994.
• Atik, Turan. "Rifaî’lik Tarikatı Üzerine Sosyolojik Bir İnceleme." Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitapevi, 2000.
• Ayvansarayî Hafız Hüseyin. Mecmûa-i Tevârîh. Yay. Haz. F. Ç. Derin ve V. Çabuk. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, 1978.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. "Hüsrev Paşa Türbesi." İstanbul Enstitüsü Dergisi 1(1955): 31- 38.
• Balcan, Cem ve Demet Ulusoy Binan. "Mimar Sinan’ın İstanbul Külliyelerinde Yer Alan Sıbyan Mektepleri ve Koruma Sorunları." Tasarım Kuram 15/27 (2019): 100-124.
• Bilecik, Gülberk. "Ayverdi Haritası Işığında XIX. Yüzyılda İstanbul'un Tarihi Yarımadası'nda İnşaat Faaliyetleri." Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2004.
• Çakar, Enver. "16. Yüzyılda Halep’te Bir Osmanlı Vakfı: Hüsreviye Külliyesi." Vakıflar Dergisi 41 (2014): 67-95.
• Çelik, Aysun. "Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî'nin “Metâli-i Cemâlî” ve “Şehr-engîz-i İstanbul” Adlı Eserleri." Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 13 (Sonbahar 2013): 671-704, erişim 22 Kasım 2020. https://turkishstudies.net/turkishstudies?mod=makale_tr_ozet&makale_id=17046
• Çınar, Hüseyin. "Hüsrev Paşa Vakfı’nın Ayntab’daki Vakıf Boyahaneleri." Vakıflar Dergisi 40 (2013): 33-53.
• Demirbulak, Ayşegül. "Konut ve İdare Merkezi Olarak Osmanlı Sarayları." Marmara Sosyal Araştırmalar Dergisi 6 (2014): 34-46.
• Doğan, Sema. "Mimar Sinan Mescidi." TDV İslam Ansiklopedisi. 3 İstanbul: Diyanet Vakfı Yayını, 2005, 89-90.
• Doğan, Sema. “Bu Fakir’ül Hakir’in Mescidi” Mimar Sinan Mescidi." Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi 8 (2012): 20-29.
• Düzenli, Halil İbrahim. "İstanbul Türbeleri." Antik Çağ’dan Günümüze Büyük İstanbul Tarihi. 8. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., 2005, 428-449.
• Düzenli, Halil İbrahim. "XVI. XVII. Yüzyıl İstanbul Mimarisi." Antik Çağ’dan Günümüze Büyük İstanbul Tarihi. 8. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., 2005, 176-230.
• Egli, Ernest. Osmanlı Altın Çağının Mimarı Sinan. Çev. İbrahim Ataç. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2009.
• Erdoğan, Esra Güzel. "Meryem Ana Theotokos Konstantinos Lips Manastırı Kilisesi." Antik Çağ'dan Günümüze Büyük İstanbul Tarihi. 8. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., 2005, 57-63.
• Erkal, Namık. "İstanbul Erken Dönem Mimarisi." Antik Çağ’dan Günümüze Büyük İstanbul Tarihi. 8. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., 2005, 80-139.
• Ethem, Halil. Camilerimiz. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi, 1932.
• Eyice, Semavi. "İstanbul'un Mahalle ve Semt Adları Hakkında Bir Deneme." Türkiyat Mecmuası 14 (1986): 199-216.
• Eyice, Semavi. "Hüsrev Paşa Camii." TDV İslam Ansiklopedisi. 19. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayını, 1999, 45-46.
• Eyice, Semavi. "Hüsrev Paşa Türbesi." TDV İslam Ansiklopedisi. 19. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayını, 1999, 52-53.
• Eyice, Semavi. "Hüsreviyye Camii." TDV İslam Ansiklopedisi. 19. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayını, 1999, 57-58.
• Göncüoğlu, Sema. "Tekkeler." Fatih İlk İstanbul. İstanbul: Fatih Belediyesi Kültür Yayınları, 2003, 97-100.
• Genim, Sinan. "Mimar Sinan'ın Yapıları." Mimar Sinan’ın İstanbul’u. İstanbul: Türkiye Otomobil Turing Kurumu, 2016, 146-149.
• Göncüoğlu, Süleyman Faruk ve Şükriye Pınar Yavuztürk. "Sulukule Çingeneleri." Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 23 (2009): 107–134.
• Göncüoğlu, Süleyman Faruk. "Yenibahçe," İstanbul’un Kitabı Fatih. İstanbul: Fatih Belediyesi Kültür Yayınları, 2013, 166-178.
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yem Yayınları, 2005.
• Hürel, Haldun. Semtleri ve Sokaklarıyla A’dan Z’ye İstanbul’un Alfabetik Öyküsü. İstanbul: İkarus Yayınları, 2008.
• İstanbul Su Külliyatı: Vakıf Su Defterleri Boğaziçi ve Taksim Suları 2 (1813- 1928). Haz. Ahmet Tabakoğlu. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Yayınları, 2003.
• Kaçalin, Mustafa. "Muhyiddin Efendi, Ahmed." TDV İslam Ansiklopedisi. 19. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, 81- 82.
• Kalpaklı, Mehmet. “16-17. Yüzyıllarda Mahalle ve Semt Adları Kâmî’nin ‘Lugaz’ı.” İstanbul Dergisi 14 (1995): 42-45.
• Kaytaz, Fatma. "Osmanlı Askerî Teşkilatı Hakkında Bilinmeyen Bir Eser “Yeniçeri Ocağına İlişkin Bir Risale” (Değerlendirme ve Metin)." Tarih Dergisi 57 (Ocak 2013): 45-68. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutarih/issue/9630/120308
• Kolay, Aktuğ İlknur. "Mimar ve Mühendis Olarak Sinan," Büyük Usta Mimar Sinan. İstanbul: Çekül Vakfı Yayını, 2015.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Mimar Koca Sinan. İstanbul, yy., 1948.
• Köseoğlu, Mehmet Akif. "İstanbul’da Rıfâii Tekkeleri." Keşkül Dergisi 28 (2003), 110-119.
• Kuran, Aptullah, “Tezkerelerde Adı Geçen Sinan Eserlerinin Yapı Türlerine Göre Alfabetik Listesi.” Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri. 1. cilt. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1988, 158-165.
• Kuran, Aptullah. "Mimar Sinan’ın Camileri," Mimar Başı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. 1. cilt. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1988, 215-222.
• Kuran, Aptullah. “Mimar Sinan’ın Camileri.” Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1988, 176-213.
• Levebfre, Henri. Mekânın Üretimi. Çev. Işık Ergüden. İstanbul: Sel Yayınları, 2014. İbrahim Akın, Kurtoğlu. "Tanışık, Hilmi İbrahim." TDV İslam Ansiklopedisi. 39. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayını, 2010, 564-565.
• Kuzucu, Kemalettin. "Osmanlı Döneminde Vefa Yangınları ve Semt Topografyasına Etkileri." Bir Semte Vefa. Haz. N. Bilge Özel İmanov ve Yunus Uğur. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009, 565-589.
• Norwich, John Julius. Bizans III, Gerileme ve Çöküş Dönemi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2013.
• Nuhoğlu, Hidayet. "Darülâceze." TDV İslam Ansiklopedisi. 8. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayını, 1993, 512-514.
• Önge, Yılmaz. "Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan'ın İnşa Ettiği Hamamlar." Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri. 1.cilt. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1988, 403-412.
• Önkal, Hakkı. "Sinan’ın Türbe Mimarisi." Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1989): 61-105.
• Özcan, Abdülkadir. "Hüsrev Paşa, Deli." TDV İslam Ansiklopedisi. 19. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, 41-42.
• Özsayıner, Zübeyde Cihan. "Mimar Sinan’ın İstanbul’daki Camii ve Türbelerindeki Yazı Düzeni ve Anlamı." Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1998.
• Paksoy, Gönül. "Hüsrev Paşa Türbesi." Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 4. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998, 110.
• Saatçi, Suphi. İmparatorluğun Mimari Dehası Sinan Atlası. İstanbul: Sinpaş Holding, 2015.
• Sezer, Günay. "İstanbul’daki Hanedan ve Rical Türbeleri." Yüksek Lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2001.
• Sönmez, Zeki. Mimar Sinan ile İlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, 1988.
• Sunar, Mehmet Mert. "İstanbul’da Yeniçeri Mekânları: Eski ve Yeni Odalar." Antik Çağ'dan Günümüze Büyük İstanbul Tarihi. 2. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş, 2005, 190-197.
• Tahaoğlu, Tahsin Ömer. "İstanbul’da Osmanlı Türbelerinin Tipolojisi." Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1998.
• Tuncer Orhan Cezmi. "Diyarbakır Vakıf Yapıları, Mahalleleri ve Dinsel Haritası." Vakıflar Dergisi 31 (2008): 1-24.
• Ünsal, Behçet. "İstanbul Türbeleri Üzerine Stil Denemeleri." Vakıflar Dergisi 16 (1982): 77-120.
• Yücel, Erdem. "Mimar Sinan Mescidi." Sanat Tarihi Yıllığı 3 (1970): 49-58.
• Yıldırım, Nuran. Gureba Hastanesi’nden Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi’ne. İstanbul: Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi Yayını, 2013.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade-i Dâhiliye (İ. DH.) 1271/6173, 6 Cemazeyilevvel 1262 (2 Mayıs 1846).
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade- Meclis-i Vâlâ (İ. MVL) 345/30, 13 Ramazan 1271, (30 Mayıs 1855).
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade- Meclis-i Vâlâ (İ. MVL) 334/14370, 11 Şevval 1271, (27 Haziran 1855).
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). P. LK.p (Plan, Proje, Kroki) 255/0, 20 Rabiulevvel 1310, (12 Ekim 1892).
• Salt Araştırma, Katalog Numara: TASUH8513001.
• Salt Araştırma, Katalog Numara:TASUDOC0176.
• Salt Araştırma, Katalog Numara:TASUH3597.
• Salt Araştırma, Katalog Numara:TASUDOC0176010.
• Salt Araştırma, Katalog Numara:TASUDOC01760011.
• Salt Araştırma, Katalog Numara:TASUDOC01760052402.
• Salt Araştırma, Katalog Numara:TASUDOC0176009.
• Salt Araştırma, Katalog Numara:TASUDOC0176.
• Tarihçi Necdet İşli Kişisel Arşivi, Hüsrev Paşa Tekkesi Dosyası.
• Tarihçi Necdet İşli Kişisel Arşivi, Bahçıvan Şeyh Mehmed Arif Efendi Dosyası.
• "Fatih’in 45 Mahallesi Artık Anılarda Kaldı." Erişim 25 Mayıs 2020. https://www.milliyet.com.tr/gundem/fatih-in-45-mahallesi-artik-anilarda-kaldi-894318
• "Istanbul 1882." Erişim 5 Ocak 2021. https://mapwarper.net/maps/51220
• "Istanbul 1882." Erişim 5 Ocak 2021. https://mapwarper.net/maps/52663
• "Harward Geospatial Geography." Erişim 9 Aralık 2020. hgl.harvard.edu:8080/opengeoportal/
• "Hüsrev Paşa Türbesi." Erişim 11 Şubat 2021. https://buyukustamimarsinan.com/tr/eserler/husrev-pasa-turbesi
• "Caner Cangül Fotoğrafları, Hüsrev Paşa Türbesi." Erişim 11 Şubat 2021. https://www.canercangul.com/15713/husrev-pasa-turbesi/