Sûrebaşı Tezhiplerinde Desen Çeşitliliğini Sağlayan Unsurların Alanya Müzesi 487 Envanter Numaralı Kur’an-ı Kerîm Örneğinde İncelenmesi

Yıl 2021, Sayı: 16, 329 - 354, 31.07.2021

Ummuhan Kaçar Muhammet Bilgen

Öz

Müze ve kütüphanelerde korunan yazma eserler arasında nüsha sayısı bakımından Kur’an-ı Kerimler ilk sıralarda yer almaktadır. Tezyin edilmiş Kur’an-ı Kerim nüshaları koleksiyonların nadide eserlerini oluşturmaktadır. Mushaf tezyinat geleneğinde karşımıza çıkan alanlardan birisi de sûrebaşı (başlık, unvan) tezhipleridir. Kur’an-ı Kerim’de mevcut yüz on dört adet sûrenin yüz on ikisinde (Fatiha ve Bakara sûresi hariç), yer alan sûrebaşı tezhiplerinde kullanılan desen sayısı, esere göre değişiklik göstermektedir. Nakkaşhanede, sanat merkezlerinde veya zengin kitap hamilerinin desteğiyle hazırlanan eserlerde tezyinat yoğunluğu ve desen çeşitliliği artmaktadır. Desenlerde görülen motiflerin; formu, büyüklüğü, sıklığı, çeşitleri, denge, espas vb. unsurlar üslupların karakteristik özelliklerini yansıtırlar. Bu özellikler, istinsah tarihi belli olmayan yazma eserlerin dönem tahmininde yararlanılan kıstaslardandır. Yazma eserlerin, yapılan bilimsel araştırmalarla yazılı olarak kayıt altına alınması ve gelecek nesillere aktarılması önem arzetmektedir. Bu nedenle yapılan çalışmada klasik üslupta hazırlanmış ve istinsah tarihi belli olmayan Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü’nde korunan Alanya Müzesi 487 Envanter Numaralı Kur’an-ı Kerîm kapsamında, sûrebaşı tezhiplerinde görülen desen çeşitliliğini sağlayan unsurlar üzerinde durularak, kullanılan kompozisyon, biçim, teknik ve motif özellikleri sistematik bir yol izlenerek değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kur’an-ı Kerîm, Tezhip, Desen, Yazma Eser, Klasik Dönem

Destekleyen Kurum

Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Investigation of the Components of Patterns Providing Diversity in the Qur’an Numbered 487 in the Alanya Museum Inventory

Öz

Among manuscripts preserved in museums and libraries in Turkey, the Qur’an has the most number of copies. Copies of decorated Qur’ans constitute the most precious pieces of the any collection. One of the fields in the Qur’an gilding tradition is Sûrebaşı Gildings (a gilding adorning the top of the Surahs in the Qur’an). The pattern quantity of Sûrebaşı Gildings present in 112 of the 114 existing surahs (except surah al-Fatihah and surah al-Baqarah) in the Qur’an shows an alteration depending on the individual piece. In the pieces prepared in arthouses, art centres, or with the support of wealthy patrons, gildings are denser and their diversity is much greater. Factors of motifs visible in patterns such as form, size, frequency, variety, balance, spacing, etc., reflect unique features of artistic styles. These factors act as benchmarks to help date the manuscripts with an unclear copying date. Preserving manuscripts as a cultural heritage, recorded and handed down to the next generations is of great importance. In this study, the composition, shape, and technical and motif features of the Alanya Museum 487 inventory numbered Qur’an have undefined date of rewriting, and it was constructed in a classical style, preserved in the Konya Manuscript Regional Directorate, and systematically evaluated while dwelling on components, thus ensuring the diversity of designs seen in Sûrebaşı gildings.

Anahtar Kelimeler

Qur’an, Gilding, Pattern, Manuscript, Classical Period

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-İ Kadime: İlk Mushaflar Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2015.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Ciltçilik.” İslam Ansiklopedisi. 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 551-557.
• Aşıcı, Seher. “Fatih Devri Tezhip Üslubu.” Sanatta Yeterlilik Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 1 cilt. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2005.
• Balkanal, Zeynep. “Bilgi ve Sanatı Kaplayan Sanat: Ciltçilik.” Türkler Ansiklopedisi. 12. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 545-562.
• Binark, İsmet. Eski Kitapçılık Sanatlarımız. Ankara: Kazan Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 1975.
• Birışık, Abdülhamit. “Kur’an.” İslam Ansiklopedisi, 26. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002, 383-388.
• Birışık, Abdülhamit. “Sûre.” İslam Ansiklopedisi. 37. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, 538-539.
• Birol, İnci A. ve F. Çiçek Derman. Türk Tezyini Sanatlarında Motifler. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2011.
• Birol, İnci A. Klasik Devir Türk Tezyînî Sanatlarında Desen Tasarımı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2009.
• Celasin, Ayşe Tanrıver. “XV.-XIV. Yüzyıl Osmanlı Tezhip Sanatı Bağlamında Şeyh Hamdullah Mushafları Sûrebaşı Bezemelerinin Değerlendirilmesi.” Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2014.
• Celasin, Ayşe Tanrıver. “Tezhip Sanatında Emevî Dönemi Sûrebaşı Bezemelerinin Yeri.” Art-e Sanat Dergisi 6 (2013): 120-138. https://dergipark.org.tr/en/pub/sduarte/issue/20732/221567
• Çığ, Kemal. Türk Kitap Kapları. İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, 1971.
• Derman, Çiçek. “Tarihimizde Mushafların Bezenmesi.” Diyanet İlmi Dergi 46/4 (2010): 137-144.
• Derman, F. Çiçek. “Osmanlı’da Klasik Dönem Kanûnî Sultan Süleyman (1520-1566) Türk Tezhip Sanatının Muhteşem Çağı: 16. Yüzyıl.” Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2015, 343-359.
• Derman, F. Çiçek. “Tezhip Sanatında Kullanılan Terimler, Tabirler ve Malzeme.” Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2015, 525-534.
• Duran, Gülnur. “Tezhip,” İslam Ansiklopedisi. 36. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, 567-569.
• Duran, Gülnur. “Tezhip Sanatının Kullanım Alanları.” İslam Ansiklopedisi. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 63-65.
• Ersoy, Ayla. Türk Tezhip Sanatı. İstanbul: Akbank Yayınları, 1988.
• Gündüz, Hüseyin. “Türk Hat Sanatında Şeyh Hamdullah ve Ahmed Karahisârî.” Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2015, 75-87.
• Kaçar, Ummuhan. “Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü’nde Korunan Alanya Müzesi 487 Envanter Numaralı Kur’an-ı Kerîm’in Tezhiplerinin İncelenmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu Üniversitesi, 2020.
• Keskiner, Cahide. Türk Süsleme Sanatlarında Stilize Çiçekler Hatayi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Kurfeyz, Nilüfer. Tezhip. İstanbul: Tatav Yayınları, 2003.
• Küpeli, Gülnihal. “Tezhip Sanatında Yenilik Arayışları: II. Bayezid Dönemi (1481-1512).” Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2015, 321-341.
• Mahir, Banu. “Topkapı Saray Kütüphanesi’nin Kur’an Koleksiyonu.” Türkiyemiz Kültür ve Sanat Dergisi 22/67 (İstanbul: Akbank Yayınları, 1992): 16-27.
• Mahir, Banu. “Osmanlı Bezeme Sanatlarında Saz Üslubu.” Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2015, 379-95.
• Memiş, Mehmet. “Türk Hat Sanatında Hz. Muhammed Sevgisini Konu Alan Çalışmalar.” Art-Sanat 14 (Temmuz 2020): 242-272. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1233425.
• Mesara, Gülbin. “Kanuni Sultan Süleyman’ın Sernekkaşı Karamemi.” Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2015, 361-77.
• Özcan, Yılmaz. Türk Kitap Kaplarında Şemse Motifi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Özen, Mine Esiner. Türk Cilt Sanatı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1998.
• Özönder, Hasan. Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatları Deyimleri, Terimleri Sözlüğü. Konya: Sebat Ofset, 2003.
• Serin, Muhittin. “Yakut El Musta’sımî.” İslam Ansiklopedisi. 43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 291-293.
• Ünver, Süheyl. “İstanbul’un Fethinden Sonra İlim ve Sanat.” Fethin 511. Yıldönümü Konferansları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1964, 16-28.
• Sümbüllü, Y. Ziya. “İlm-i Tefe’ül ve Tefe’ül-Name (Kur’an Falı) Üzerine Bir Değerlendirme.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1/2, (Kış 2008): 383-391. http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt1/sayi2/sayi2pdf/sumbullu_yusuf_ziya.pdf.
• Tanındı, Zeren. “Kur’an-ı Kerim Nüshalarının Ciltleri ve Tezhipleri.” 1400. Yılında Kur’an-ı Kerim, Türk ve İslam Eserleri Müzesi Kuranı Kerim Koleksiyonu. Ed. Müjde Unustası. İstanbul: Antik A.Ş., 2010, 90-121.
• Tanındı, Zeren. “Başlangıcından Osmanlı’ya Tezhip Sanatı.” Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2015, 243-281.
• Taşkale, Faruk. “Tezhip Sanatının Kullanım Alanları.” Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 1994.
• Yaman, Bahattin. “Türk Kitap Sanatlarında Mürekkep.” Türkler Ansiklopedisi. 12. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 447-459.