Miras olarak Tarihî Toplu Barınaklar: İzmir, Konak’taki Hurşidiye, Kurtuluş ve Sakarya Mahallerindeki Örnekler

Yıl 2021, Sayı: 16, 253 - 284, 31.07.2021

Mine Hamamcıoğlu Turan Figen Akpınar Özge Deniz Toköz

Öz

Tarihî toplu barınaklar (yahuthaneler, kortijolar) Osmanlı şehirlerinde maddi üstünlüğü olmayan, sosyokültürel sıkıntıları bulunan toplulukların güvenli bir şekilde barınabilmesini sağlamak için geliştirilmiş bir konut seçeneğidir. Toplu barınaklar, maddi ve manevi sıkıntı içindeki grupların, zorluklara göğüs gererek ve bütünlüklerini koruyarak birlikte yaşamalarına fırsat tanıyan bir yapı tipi olarak tarihte önemli rol oynamıştır. Bu çalışma İzmir’in geleneksel ticaret merkezinde yer alan, çoğu geç 19. ve erken 20. yüzyıllara tarihlenen tarihî toplu barınakları konu almaktadır. Amaç, İzmir’in Konak ilçesinde, Hurşidiye, Kurtuluş ve Sakarya Mahallelerinde yer alan toplu barınakların (yahuthane, kortijo) tarihî evrimini anlamak; kültürel değerlerini tanımlamak, sosyal ve mekânsal gelişimlerini çözümlemek, fiziksel özelliklerini ortaya koymak ve koruma sorunlarını değerlendirmektir. İzmir’in geleneksel ticaret merkezinin (Kemeraltı) bir kısmını oluşturan çalışma alanında on bir toplu barınak belgelenmiştir. Alan, Roma Agorasının ve modernleşme öncesine ait Osmanlı kamu yapılarının kalıntılarının yanı sıra, geç Osmanlı kentsel örüntüsünü içermektedir. Yöntem olarak ön çalışmalar incelenmiş, tapu kayıtları araştırılmış, İzmir Büyük Şehir Belediyesinin hâlihazır haritası, tarihî haritalarla karşılaştırılmış ve mimari koruma ile kentsel korumanın konvansiyonel teknikleriyle vaka çalışmaları yapılmıştır. Çalışma, İzmir'in geleneksel ticaret merkezinin bir bölümünde, 19. yüzyıl sonunda ve 20. yüzyıl başında, Müslüman ve Musevi toplulukların etkileşimini ve bu etnik grupların toplu yaşama alışkanlıklarının çoğunlukça kabul edilen konut yaşamından nasıl farklılaştığını belgelemektedir. İzmir tarihî merkezindeki toplu barınaklar literatürde yer almakla beraber, konumları harita üzerinde belirtilmemiştir. Bu çalışma seçilen çalışma alanındaki barınakların konumlarını ortaya koymuş ve kalıntılarının mimari özelliklerini değerlendirmiştir. Tarihî toplu barınakların izleri ve kalıntıları, çok katmanlı kentin bütünselliğine katkı sağlayan öğeler olarak korunmalıdırlar.

Anahtar Kelimeler

Toplu barınak, kültürel miras, göçmenler, Musevi cemaati, yahuthane, kortijo.

Teşekkür

Araştırma Görevlileri Funda Gencer, Zişan Kaplan, Barış Ali Timur, Çağlar Koşun, Ayşen Etlacakuş, F. Sezgi Mamaklı, Keziban Çelik, Özge Kurban, Mümine Gerçek, Livanur Erbil, Mina Yavuz, Zeynep Bıyık ve Umut Erdem’e, Mimar İpek Düzcan, Fatma Gürhan, Damla Yağcı, Mine Tunca ve Barış Biberoğlu’na; Mimarlık ile Şehir ve Bölge Planlama Lisans 1. sınıf öğrencilerine 2014, 2015 ve 2018 yıllarındaki alan çalışmalarına katkılarından ötürü teşekkür ederiz.

Historic Collective Shelter as Heritage: The Cases in Hurşidiye, Kurtuluş and Sakarya Neighborhoods in Konak, İzmir

Öz

Historical collective shelters, yahuthanes or cortejos, are an alternative form of housing that were developed to provide secure sheltering of the groups who were disadvantaged in terms of economic, social, and cultural aspects in the Ottoman city. They have played a significant role in history as a building type that made possible cohabitation of groups, with moral and material problems, and struggling to maintain their integrity despite hardship. This study deals with a group of historical collective shelters in the traditional commercial center of İzmir dating mainly to the late 19th and early 20th centuries. The objective is to understand the historic evolution of collective shelters (yahuthane, cortejo) in Hurşidiye, Kurtuluş and Sakarya neighborhoods of Konak district in İzmir, to define their cultural values, to analyze their social and spatial development, to present their physical characteristics and evaluate their preservation problems. Eleven collective shelters were documented in the studied site, which is a portion of the traditional commercial center of İzmir (Kemeraltı). The site comprehends the ruins of the Roman Agora and the remains of the public buildings dating to the pre-modernization period of the Ottoman Empire as well as the late Ottoman urban layout. As a method, the preliminary studies were reviewed, the land registers were surveyed, the present base map together with the historical maps were overlapped and the case studies were conducted using conventional techniques of architectural and urban conservation. The study has documented the interaction of Muslim and Jewish communities and how the collective living habits of these ethnic groups living in collective shelters differed from standard residential life at the end of the 19th and beginning of the 20th centuries in the traditional commercial center of İzmir. Though collective shelters in the historic center of İzmir have been studied in the literature, their specific location on the map was not available. This study has provided locations of the shelters and evaluated the architectural characteristics of their remains. The traces and remains of the historic collective shelters should be preserved as elements contributing to the integrity of the multi layered city.

Anahtar Kelimeler

collective shelter, cultural heritage, immigrants, Jewish community, yahuthane, cortejo.

Kaynakça

• Ahmet Priştina İzmir Kent Arşivi ve Müzesi (APİKAM). “İzmir Su Yolları Haritası 1900-1905”, Sheet 3, Part 10-11, 2015.
• Ahmet Priştina İzmir Kent Arşivi ve Müzesi (APİKAM). “Plan of Smyrna by Jacques Pervitich in 1923”, İzmir, 2015.
• Ahmet Priştina İzmir Kent Arşivi ve Müzesi (APİKAM). “The Map of Smyrna dated 1907”, 2015.
• Altınbulak, Canan. “Bir Avlu Bir Kent (Secret Garden of the City), 2014”. Documentary Film. Accessed July 7, 2016. www.youtube.com/watch?v=SYX3iO-kTKE.
• Arı, Kemal. “I. Dünya Savaşında İzmir”. İzmir Kent Ansiklopedisi, Tarih, 1. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2013, 240-257.
• Armağan, Ahmet Munis. Anadolu Tarihinde Tire Yahudileri, İzmir: İlkar Bilge Karınca Matbaacılık, 2005.
• Aydar, Esin and Funda Altınçekiç. Şehirsel Sınıf Sisteminin Mekânsal Boyutları, İzmir: Dokuz Eylul University Faculty of Engineering and Architecture Publication, 1988.
• Aydar, Esin. “İzmir Aile Evlerinin Toplumsal Yapısı Üzerine bir Araştıma”. Research Report, İzmir: Dokuz Eylül University, 1982.
• Bora, Siren. Birinci Juderia İzmir'in Eski Yahudi Mahallesi. İstanbul: Gözlem Yayınları, 2021.
• Bora, Siren. Bir Semt Bir Bina: Karataş Hastanesi ve Çevresinde Yahudi İzleri. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayını, 2015.
• Bora, Siren. İzmir Yahudileri Tarihi, 1908-1923. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 1995.
• Çakmak, Şakir and Siren Bora, “The Portugal Synagogue: in Light of Its History and Architecture”, Art-Sanat 14 (2020): 39-70.
• Çelik, Bülent and Tanju Demir. “XVI-XVIII. Yuzyıllarda İzmir”in Ekonomik Gelişimi”. İzmir Kent Ansiklopedisi, Tarih.1. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2013, 78-86.
• Daş, Mustafa. “Bizans’tan Türk Egemenliğine İzmir ve Çevresi”. İzmir Kent Ansiklopedisi, Tarih. 1. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2013, 27-35.
• Daş, Mustafa. “Osmanli-Venedik İlişkilerinde İzmir”. İzmir Kent Ansiklopedisi, Tarih.1. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2013, 69-77.
• Demetrius, Georgiadès. “Plan de Smyrne 1885”. Accessed June 21, 2021. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b550111284?rk=21459;2.
• Demir, Tanju. “Arşiv Belgeleri Işığında XVII-XVIII. Yüzyılların İzmir’i”. İzmir Kent Ansiklopedisi, Tarih. 1.İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2013, 99-110.
• Dumont, Paul. “Une Source pour l’Etude des Communautes Juives de Turqui: les Archives de l’AIU”. Journal Asiatique 167 (1979): 101-135.
• Emecen, Feridun M. Unutulmuş Bir Cemaat: Manisa Yahudileri. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997.
• General Directorate of the Title Deed and Cadaster Archive. “Lot Query Application, Ankara, 2018”. Erişim10.08.2019. https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/.
• Gök, Sevinç and Siren Bora. “Sabatay Sevi Kortijosu’nun Tarihçesi ve Kortijoya İlişkin Arkeolojik Buluntular”. Yekta Demiralp Anısına Sanat Tarihi Yazıları, İstanbul: Ege Yayınları, 2020, 227-242.
• Golan, Arnon. “Jewish Nationalism, European Colonialism and Modernity: The Origins of the Israeli Public Housing System”. Housing Studies 13:4 (1998): 487-505.
• Graves, Thomas. “The City of Ismir or Smyrna by Lieutenant Thomas Graves, 1836-7”. Accessed July 11, 2020. http://kadimkutuphane.blogspot.com/2018/10/the-city-of-ismir-or-smyrna-by.html.
• Gündoğdu, Zeycan. “The Kasap Hızır District of İzmir”. Master Thesis, Adnan Menderes University, 2008.
• Hoepfner, Wolfram. “Housing and Society in Classical Period”, Housing and Settlement in Anatolia: a Historical Perspective. İstanbul: Turkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1996, 155-164.
• İzmir Belediyesi. İzmir Şehir Rehberi, İzmir: Mesher Matbaasi, 1941.
• İzmir Büyükşehir Belediyesi Arşivi. Nitsa Çukurel and Reci Meseri. “Sadece Adı Kaldı Elimizde: Cortejolar“, Documentary Film, 2010.
• İzmir Büyükşehir Belediyesi Coğrafi Bilgi Sistemleri Şube Müdürlüğü. “İzmir Kent Rehberi”. Accessed July 7, 2019, https://kentrehberi.İzmir.bel.tr/İzmirkentrehberi
• İzmir Metropolitan Municipality Photograph Archive (ICC). İzmir, 2015.
• İzmir Number 1 Regional Conservation Council for Cultural Assets Archive. İzmir, 2015.
• Karaman, Ozan. “Urban Renewal in Istanbul: Reconfigured Spaces, Robotic Lives”. International Journal of Urban and Regional Research 37 (2013): 715-733.
• Kerimoğlu, Hasan Taner. “İzmir ve Ittihat-Terakki”. İzmir Kent Ansiklopedisi, Tarih. 1. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2013, 217-226.
• Kıray, Mübeccel. Örgütleşemeyen Kent - İzmir”de İş Hayatının Yapısı ve Yerleşme Düzeni. Ankara: Sosyal Bilimler Derneği Yayınları, 1972.
• Kuran, Neslihan. “19. Yüzyılda İstanbul’da Açılan Alliance Israelite Universelle Okulları”. Master Thesis, Selçuk University, 2009.
• Meseri, Reci. “Birol Üzmez ile söyleşi: İzmir”in Cortejoları”. Meltem: İzmir Akdeniz Akademisi Kitabı. İzmir: İzmir Akdeniz Akademisi, 2016, 121-127.
• Ortaylı, İlber, 2011. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli Idareleri (1840 - 1880). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Pullukçuoğlu Yapucu, Olcay. “İzmir ve Çevresinde Ulaşım - Kervanyollarından Demiryoluna”. İzmir Kent Ansiklopedisi, Tarih. 1. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2013, 159-180.
• Saad, Lamec. “Plan de Smyrne levé et dressé par Lamec Saad 1876”. Accessed July 11, 2020. https://kadimkutuphane.blogspot.com/2018/10/plan-de-smyrne-leve-et-dresse-par-lamec.html?spref=pi.
• Saylağ, Tuna. “Birol Üzmez”in Gözünden İzmir”in Son Avluları”. Salom Haftalık Siyasi ve Külturel Gazete. 7 Nisan 2010. Erişim 21.09.2020 https://www.salom.com.tr/arsiv/haber-72596-birol_uzmezin_ gozunden_ %C4% B0zmirin_son_%20avlulari.
• Sepetçioğlu, Tuncay Ercan. “XIX. Yüzyılda İzmir Kentinin Nüfus Bileşenleri: Türkler, Rumlar, Yahudiler, Ermeniler”. İzmir Kent Ansiklopedisi, Tarih. 1. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2013, 129-136.
• Şişman, Cengiz. Suskunluğun Yükü: Sabatay Sevi ve Osmanlı-Turk Dönmelerinin Evrimi, İstanbul: Doğan Kitap, 2016.
• Stoger, Hanna. “The Spatial Signature of an Insula Neighborhood of Roman Ostia”. Spatial Analysis and Social Spaces: Interdisciplinary Approaches to the Interpretation of Prehistoric and Historic Built Environments. Leiden: W. Gruyter, 2014, 297-315.
• Storari, Luigi. “Luigi Storari nell’anno 1854 e nell’anno 1856 Smirne”. Accessed July 10, 2020. http://kadimkutuphane.blogspot.com/2018/10/luigi-storari-nellanno-1854-e-nellanno.html.
• Tabak, Serap. “İzmir Şehrinde Mülki İdare ve İdareciler: 1867-1950”. PhD Thesis, Ege University, 1997.
• Taner, Tayfun and Aydın Ay. “İzmir Aile Evleri”. Unpublished Research Report. İzmir: Ege University, 1973.
• Tanyeli, Uğur. “Housing and Settlement in Anatolia during Byzantine, Pre-Ottoman and Ottoman Periods”. Housing and Settlement in Anatolia: A Historical Perspective. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1996a, 408-450.
• Tanyeli, Uğur. “Klasik Dönem Osmanlı Metropolünde Konutun Reel Tarihi: Bir Standart Saptama Denemesi”. Prof. Doğan Kuban’a Armağan. İstanbul: Eren Yayıncılık, Özener Matbaacılık, 1996, 57-64.
• Ülker, Necmi. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda İzmir Şehri Tarihi I: Ticaret Tarihi Araştırmaları, İzmir: Akademi Kitabevi, 1994.
• Ürük, Yaşar and İlhan Pınar. “Tarihte İzmir”. İzmir Kent Ansiklopedisi, Tarih. 1. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı. 2013, 21-26.
• Üzmez, Birol. “Cortejo Aile Evleri”. KNK Dergisi, 2 (2010): 50-53.