Sinop Balatlar Kilisesi’nden Refrigerium Konulu Mozaik Pano ve Bizans İkonografisindeki Yeri

Yıl 2022, Sayı: 17, 193 - 217, 27.01.2022

Ozan Hetto Gülgün Köroğlu Nilay Çorağan

https://doi.org/10.26650/artsanat.2022.17.946096

Öz

2010 yılında başlayana kazı çalışmalarıyla kimliği ve kullanım evreleri kesin olarak saptanabilen Balatlar Kilisesi Sinop kent tarihi içerisinde kullanılış gayesi net olarak bilinen yegâne yapıdır. Balatlar Kilisesi olarak literatürde tanınan ve ilk kuruluşunun Roma İmparatorluk Hamamı olduğu anlaşılan yapının frigidarium mekânında 2016, 2017 ve 2018 yıllarında ele geçen mozaik buluntuları Sinop ve çevresinde açığa çıkarılan mozaiklerden üslup ve ikonografik olarak ayrılan ünik bir malzemedir. Yapılan çalışmalarda ele geçen veriler ve üslup analizleri sonucunda 4. yüzyıl sonu ile 5. yüzyılın başına tarihlendirilecek olan opus tesselatum tekniğinde yapılmış mozaikler kendine has kompozisyon düzenleri ile de Bizans sanatı ve Hristiyan ikonografisi içerisinde önemli bir yere sahiptir. Balatlar Kilisesi Kazısı’nda açığa çıkarılan bu mozaik buluntular içerisinde en dikkat çekici örneklerden biri refrigerium konulu sahneler barındıran 3 ve 6 numaralı mozaik panolardır. Bilindiği üzere ferahlama anlamına gelen refrigerium bir cennet ön gösterimi olarak Bizans sanatında uzun yıllar boyunca sıklıkla tasvir edilmiş bir sahnedir. Özellikle Erken Bizans döneminde çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan refrigerium sahnelerinin değişik malzemelerden yapılmış sanat eserleri üzerinde farklı çeşitleri betimlenmiştir. Çalışmada Balatlar Kilisesi örnekleri değerlendirilerek Bizans sanatı içerisinde sıklıkla karşılaşılan konulu sahnelerden biri olan refrigerium konu gelişimi içerisindeki yeri ve önemi saptanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Sinop Balatlar Kilisesi, Erken Bizans Mozaikleri, Hristiyan İkonografisi, Refrigerium

Teşekkür

Tüm Balatlar Kilisesi kazı ekibine canı gönülden teşekkür ederiz.

Mosaic Panel on Refrigerium from Sinop Balatlar Church and its Place in Byzantine Iconography

Öz

Balatlar Church, whose identity and usage phases can be determined with the excavations that started in 2010, is the only structure in Sinop city history whose purpose of the use is known. The mosaic finds unearthed in the frigidarium space of the building, which is known in the literature as the Balatlar Church and whose first establishment is understood to be the Roman Imperial Bath, is a unique material that differs in style and iconography from the mosaics unearthed in Sinop and its surroundings. Mosaics made in the opus tesselatum technique, which can be dated to the end of the 4th century and the beginning of the 5th century, as a result of the data and stylistic analyzes obtained in the studies, have an important position in Byzantine art and Christian iconography with their unique composition schemes. One of the most striking examples of these mosaic finds unearthed during the Balatlar Church Excavation is the mosaic panels numbered 3 and 6, which contain scenes on the “refrigerium”. As it is known, refrigerium, which means relief, is a scene that has been frequently depicted in Byzantine art for many years as a preview of paradise. Especially in the Early Byzantine period, different types of refrigerium scenes, which were spread over a wide geography, were depicted on works of art made of different materials. In the study, the examples of the Balatlar Church will be evaluated and the place and importance of the refrigerium, which is one of the most frequently encountered themed scenes in Byzantine art, will be determined.

Anahtar Kelimeler

Sinop Balatlar Church, Early Byzantine Mosaics, Christian Iconography, Refrigerium

Kaynakça

• Acara, Meryem, ‘’Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler’’, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15-1 (1998), 183-201.
• Ashkelony, Brouria Bitton , Encountering the Sacred The Debate on Christian Pilgrimage in Late Antiquit, London: University of California Press, 2005.
• Balmelle Catherine vd., Le Décor Géométrique de la Mosaïque Romaine I, Paris: Picard, 1985.
• Balmelle Catherine vd., Le Décor Géométrique de la Mosaïque Romaine II, Paris: Picard, 2002.
• Barat, Claire, ‘’La Ville De Sinope, Réflexions Historiques Et Archéologiques’’ Sınope The Results Of Fifteen Years Of Research Proceedings Of The International Symposium, Ed.Dominique Kassab Tezgör, Leiden/Boston: Brill; Bilingual edición, 2012, 25-64.
• Bayburtluoğlu, Cevdet,‘Arykanda Kazıları 2006’, Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri 5 (2007), 1-5.
• Bryer, Anthony, David Winfıeld, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Washington D.C: Dumbarton Oaks, 1985.
• Can, Birol, “Erzincan Altıntepe Church with Mosaic” Journal of Mosaic Research 3/4, (2009), 5-13.
• Casey, John, After Lives A Guide to Heaven, Hell, and Purgatory, New York: Oxford University Press, 2009.
• Casey, John,Sinope, A Catalogue of the Greek, Roman and Byzantine Coins in Sinop Museum (Turkey) and Related Historical and Numismatic Studies, London: Royal Numismatic Society, 2010.
• Charalambos Bakirtzis, Eftychia Kourkoutidou Nikolaidou, Mosaics of Thessaloniki: 4th to 11th Century, (Athens: Kapon Editions, 2012).
• Cirlot, Juan Eduardo, A Dictionary of Symbols, London: Dover Publications, 2001.
• Cumont, Franz, The Oriental Religions in Roman Paganism, Chicago: Open Court Pub, 1911.
• Çelikbaş, Ersin, ‘‘Hadrianoupolis Kilise C Mozaikleri Konusunda Bir Ön Değerlendirme’’, Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu, Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2019, 290-295.
• Çorağan, Nilay, ‘Olympos’taki Bizans Dönemi’ne Ait Duvar Resimleri’’, Olympos I 2000-2014 Araştırma Sonuçları, Antalya: AKMED Yayınları, 2017, 145-166.
• Delaney, Leslie Payne, Sinop in Ancient Times, 1960.
• Doonan, Owen P., Sinop Landscapes Exploring Connections a Black Sea Hinterland, Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology, 2004, 94-121.
• Dragana, Jelena Andelkovi ć, ‘’Peacock as a Sign in the Late Antique and Early Christian Art’’, Archaeology and Science 6 (2011), 231-248.
• Dumankaya, Oktay, ‘Room and Corridor Mosaics from the Ancient City of Germanicia and its Iconographic Assessment’’ Journal of Mosaic Research, 11(2018), 9-25.
• Durak, Nihat, ‘’Sinoplu Bir Gnostik: Marcion’’, Dergi Abant (AÜBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi), 1/2 (2013),1-18.
• French, David H., The Inscriptions of Sinope I, Bonn: Habelt, 2004.
• Gür, Durmuş -Fatma Gür, ‘’Hagios Phokas’’, CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi 14/3 (2016), 1-37.
• Gür, Durmuş –Sinan Yılmaz, ‘Batı Karadeniz’de Saygı Gören Bazı Azizler, ‘’Karadeniz Ereğlisi, Filyos, Safranbolu, Amasra, Bartın, Sinop’’, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 1, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2017, 228-245.
• Hélou, Nada, Les mosaïques Protobyzantines Du Liban Iconographie et Symbolisme, Jounieh: Universite Saint Esprit de Kaslik, 2019.
• Hill, Stephen, ‘’Çiftlik’’, Anatolian Archaeology 2 (1996).
• Hill, Stephen, ‘‘The First Season of Rescue Excavations at Çiftlik (Sinop)’’, Anatolian Studies 45 (1995), 219-231.
• Kaba, Hazar-Hüseyin Vural, ‘’Arkeoloji ile Geçen Yetmiş Yıl- Kazılar Işığında Sinop Arkeolojisi’’, Sosyal Bilimciler Gözüyle Sinop, Ed. Özgür Kıran, Ankara: Berikan Yayınları, 2018, 436-464.
• Karademir, Tuğçe, Bizans Resim Sanatında Refrigerium Sahneleri, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi, 2019.
• Karakaya, Enis, Yurdumuzdaki Geç Helenistik ve Erken Hıristiyanlık Dönemi Hipojeleri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1987.
• Kazhdan, A.-N. P. Ševčenko, ‘Phocas’, Oxford Dictionary of Byzantium III (New York: Oxford University Press, 1991), 1667.
• Köroğlu, Gülgün- Emine Tok “Sinop Balatlar Kazısında Ortaya Çıkarılmaya Başlanan Erken Bizans Dönemi Döşeme Mozaikleriyle İlgili İlk Veriler’, Journal of Mosaic Research, 11(2018), 121-135.
• Köroğlu, Gülgün- Filiz İnanan-Eda Güngör Alper, ‘Sinop Balatlar Kilisesi Kazısı 2012 ve 2013 Yılı Çalışmaları’, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı 1(2014), 511-534.
• Köroğlu, Gülgün, ‘’2014 Yılı Sinop Balatlar Kilisesi Kazıları’’, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2 (2015), 463-476.
• Köroğlu, Gülgün, ‘’Balatlar Kilise Kazısı 2018 Yılı Çalışmaları’, 41. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2 (2019), 227-239.
• Köroğlu, Gülgün, ‘2010 Yılı Sinop Balatlar Kilisesi Kazısı’, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3 (2011), 65-75.
• Köroğlu, Gülgün, “Erken Bizans Döneminden Hilal Biçimli Küpeler”, Anadolu Kültürlerinde Süreklilik ve Değişim, Dr. Mine Kadiroğlu’na Armağan, Ed. A.Ceren Erel-Bülent İşler, Nilüfer Peker, Güner Sağır, (Ankara: Rekmay Yayınevi, 2011), 399-407.
• Köroğlu, Gülgün, “Silifke Müzesi’ndeki Erken Bizans Dönemi’ne Ait Hilal Biçimli Küpeler/ Crescent-Shaped Earrings of the Early Byzantine Period at the Silifke Museum”, ANMED Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri 14 (2016), 372-378.
• Köroğlu, Gülgün, Esra Keskin, “Balatlar Yapı Topluluğunda Ele Geçen Doğu Roma İmparatorluğu Dönemi Taş Eserlerin Değerlendirilmesi”, IV.ODTÜ Arkeometri Çalıştayı, Türkiye Arkeolojisinde Taş: Arkeolojik ve Arkeometrik Çalışmalar, Prof.Dr. Hayriye Yeter Göksu Onuruna, Ankara, 7-9 Mayıs 2015, Ankara 2016, 137-142.
• Le Goff, Jacques, The Birth of Purgatory, İngiltere: University of Chicago Press, 1984.
• Maguire, Henry, ‘’Paradise Withdrawn’’, Byzantine Garden Culture, Dumbarton Oaks-Washington, D.C. 2002, 23-35.
• Mercangöz, Zeynep, ‘’Ortaçağ Hıristiyanlık İnanışında Ökaristi ve Sanattaki Yansımaları: Bizans Sanatında Ökaristi Sembolleri’’ Sanat ve İnanç/ 2, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, 2004, 43-52.
• Nees, Lawrence, Early Medieval Art, İngiltere: OUP Oxford, 2002.
• Oberhelman, Steven, Bizans’ta Rüya Tabirnameleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Parman, Ebru, ‘‘Bizans Sanatında Tavus Kuşu İkonografisi’’, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1993, 387-412.
• Piccirillo Michele,, ‘’Gruppi episcopali nelle tre Palestine e in Arabia’’, Actes du XIe Congrès International D’archeologie Chretienne, Roma: Publications de l'École française de Rome,1989, 459-501.
• Popova, Vania, - Lirsch, Alexander, ‘Corpus of Late Antique and Early Christian Mosaics in Bulgaria’’ XI. Uluslararası Antik Mozaik Sempozyumu, İstanbul: Ege Yayınları, 2011, 793-812.
• Raynaud, Marie Patricia, Corpus of The Mosaics of Turkey I Lycia Xanthos, Part 1 The East Basilica, İstanbul: Uludağ Üniversitesi Mozaik Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2009.
• Redford, Scott, İktidar İmgeleri, Sinop İçkalesindeki 1215 Tarihli Selçuklu Yazıtları, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Ristow, Sebastian, Frühchristliche Baptisterien, Münster: Aschendorffesche JbAC Erganzungs, 1998.
• Sánchez, José R. Aja, ‘‘La Acepción Trascendente Del Refrigerium Cristiano: Entre El Agua y El Infierno’’, Collectanea Christiana Orientalia 12, (2015), 1-45.
• Tülek, Füsun, ‘’The Late Roman and Early Byzantine Floor Mosaics in Cilicia’’, Doktora Tezi, University of Illinois, 2004.
• Vanhoutte, Kristof K.P.- Benjamin W. McCraw, Purgatory Philosophical Dimensions, London: Palgrave Macmillan, 2018.