A Survey on Local History of Ottoman Archaeology: Administrators, Archaeologists and Findings in Urfa

Year 2022, Issue: 17, 35 - 58, 27.01.2022

İsmail Asoğlu

https://doi.org/10.26650/artsanat.2022.17.983246

Abstract

Having many marks of numerous civilizations due to its link with Anatolia and Mesopotamia, Urfa became a popular destination for many art historians and archaeologists in the second half of the 19th century. Western figures such as philologist Edward Sachau, German museologist and art historian Friedrich Sarre, Gertrude Bell, and archaeologist Max von Oppenheim were among the visitors to Urfa in that period. Osman Hamdi also photographed a historical castle and its surroundings during his East tour. However, historical sites and findings were not cared for by administrators. Castle rocks were recurrently sold to support public buildings. Three rock tombs, considered to be belonging to King Abgar, attracted much attention across the world in 1891. But, they were not protected and some of the findings were stolen. Christians’ efforts to possess ancient Gregorius Peristera and surrounding graveyards and Muslims’ restorations on historical Ömeriye Mosque stem mostly from religious perspective. In this study, it is aimed to examine Ottoman administrators’ attitudes towards historical sites and findings and reveal archaeologists’ acts in local Urfa. To do so, the study refers to Ottoman official records kept in the Presidency’s Archive, travel accounts and diaries of archaeologists.

Keywords

Ottoman Archaeology, State Museum, Urfa, Ancient Works

Osmanlı Arkeolojisinin Yerel Tarihi Üzerine Bir Gözlem: Urfa’da İdareciler, Arkeologlar ve Bulgular

Abstract

Anadolu ve Mezopotamya ile bağlantısı sayesinde pek çok medeniyetin geride bıraktığı izleri taşıyan Urfa, 19. yüzyılın ikinci yarısında çok sayıda sanat tarihçisi ve arkeoloğun uğrak yeri olmuştur. Filolog Edward Sachau, Alman müzecisi ve sanat tarihçisi Friedrich Sarre, Getrude Bell, arkeolog Max von Oppenheim gibi batılı uzmanlar şehri ziyaret edenler arasındadır. Osman Hamdi Bey de Doğu turu esnasında tarihî kale ve çevresini fotoğraflamıştır. Ancak idareciler nazarında tarihî yapı ve bulgulara pek değer atfedilmemiş, kale taşları kamu yapılarını desteklemek üzere satışa çıkarılmıştır. 1891’de ise dünyanın dikkatini çeken ve Kral Abgar’a ait olduğu düşünülen üç kaya mezarı korunamamış ve buluntuların bir kısmı çalınmıştır. Hristiyanların tarihî Hıdır İlyas Manastırı ve çevresindeki mezarları sahiplenme çabası, Müslümanların tarihî Ömeriye Câmii üzerindeki tadilatları ise tamamen dinî bir bakış açısının eseri olmuştur. Bu çalışmada, Osmanlı idarecilerinin tarihî yapı ve bulgular karşısındaki tutumları ile arkeologların Urfa yerelindeki faaliyetlerinin ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Çalışma sırasında Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivlerinde bulunan resmi kayıtlardan, gezi yazılarından ve arkeolog günlüklerinden istifade edilmiştir.

Keywords

Osmanlı Arkeolojisi, Müze-i Hümâyun, Urfa, Asar-ı Atika

References

• Akçura, Necva. “Türkiye ve Eski Eserler.” Mimarlık Dergisi 8 (1972): 39-42.
• Akyüz, Gabriyel. Kilise Ataları Tarafından “Kutsal Ruh’un Kavalı Olarak Adlandırılan Süryani Mor Efrem’in Şiirleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2012.
• Asoğlu, İsmail. Birliktelikten Yol Ayrımına Urfa Kazasında Gayrimüslimler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Asoğlu, İsmail. “Osmanlı Urfası’nda Kahve, Kahvehaneler ve Müdâvimleri.” History Studies 13/1, (2021): 99-112.
• Avcı, Remzi. “Seyahat Notları ve Oryantalist Bilgi Üretimi: Eduard Sachau (1845-1930) Örneği”, Diyalog 8/1 (2020): 29-47.
• Badger, George Percy. The Nestorians and Their Rituals: with the Narrative V. 1. London: J. Masters and Co. Printers 1852.
• Baram, Uzi ve Lynda Caroll. Osmanlı Arkeolojisi. İstanbul: Kitapyayınevi, 2004.
• Benati, Giacomo. “The British Museum Excavations at Karkemish (1911-1914, 1920). A Summary of the Activities and of the Methods Employed.” Karkemish An Ancient Capital on the Euphrates. Ed. Nicolò Marchetti, (Bologna: Ante Quem, 2014), 52-65.
• Bonatz, Dominik. “Syro-Hittite Funerary Monuments Revisited, Dining And Death: Interdisciplinary Perspectives On The ‘Funerary Banquet in Ancient Art, Burial And Belief. Ed. Catherine Mary Draycott, Maria Stamatopoulou, Leuven: Peeters, 2016, 173-193.
• Brijder, Herman A. G. “Other Expeditions and Discoveries, in the Later 19th Century”. Nemrud Dağı(Recent Archaeological Research and Preservation and Restoration Activities in the Tomb Sanctuary on Mount Nemrud). Berlin: De Gruyter, 2014, 184-232.
• Bruneau, Michel. Küçük Asya’dan Türkiye’ye Azınlıklar, Etnik-Milli Homojenleştirme, Diasporalar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Buckingham, James Silk. Travels in Mesopotamia. London: Printed by D. S. Maurice, 1827.
• Chantre, Ernest. Recherches archéologiques dans l'Asie occidentale. Mission en Cappadoce 1893-1894. Paris: Leroux, 1898.
• Chesneys, Francis Rawdon. Narrative of the Euphrates Expedition 1835, 1836 and 1837. London: Printed by Spottiswoode & Co, 1868.
• Çelebi, İlyas. Uludağ Süleyman ve Cemal Kurnaz. “Hızır.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, 406-212.
• Çal, Halit. “Osmanlı Devletinde Âsâr-ı Atîka Nizamnâmeleri’’, Vakıflar Dergisi, 26 (1997): 391-400.
• Çelik, Zeynep. Asar-ı Atika - Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeoloji Siyaseti. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Çoker, Adnan. Osman Hamdi ve Sanay-i Nefise Mektebi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, 1983.
• “Delitzsch, Friedrich.” Erişim 22 Nisan 2020. https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/delitzsch-friedrichdeg.
• Deringil, Selim. İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909). Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Doğan Kitap, 2014.
• Diaz-Andreu, Margarita. A World History of Nineteenth-Century Archaeology: Nationalism, Colonialism, and the Past. Oxford: Oxford University Press, 2008.
• Ekinci, Abdullah. Müze Şehir Urfa. Ankara: Şanlıurfa İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2006.
• Ekinci, Abdullah. Ortaçağda Urfa – Efsane, Tarih, İnanç, İlim ve Felsefe. Ankara: Gazi Kitabevi, 2006.
• Ekinci, Abdullah. Şanlıurfa and Harran. Ankara: Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism Directorate General of Libraries and Publications, 2015.
• Eldem, Edhem. “An Ottoman Traveler to the Orient Osman Hamdi Bey”. Poetics and Politics of Place Ottoman Istanbul and British Orientalism. Der. Zeynep İnankur, Reina Lewis, Mary Roberts. İstanbul: Pera Müzesi, 2011.
• Eldem, Edhem. Le voyage à Nemrud Dağı d'Osman Hamdi Bey et Osgan Efendi (1883). Paris: De Boccard, 2010.
• Eldem, Edhem. Mitler, Gerçekler ve Yöntem Osmanlı Tarihinde Aklıma Takılanlar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2018.
• Eldem, Edhem. “Osman Hamdi Bey’in Bağdat Vilâyeti’ndeki Görevi Sırasında Babası Edhem Paşa’ya Mektupları.” 1. Osman Hamdi Bey Kongresi Bildiriler 2-5 Ekim 1990. Haz. Zeynep Rona, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, 1992, 65-98.
• Eldem, Edhem. Un Ottoman En Orient Osman Hamdi Bey en Irak, 1869-1871. Paris: Actes Sud, 2010.
• Esbroeck, Michel Van. “Ephraem Syrus, Saint.” Coptic Encyclopedia. 3. New York: Macmillan Publishing, 1991, 963.
• Eyice, Semavi. “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 6. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, 1596-1699.
• Eyice, Semavi. “SARRE, Friedrich”, Türkiye Diyanet Vakıf İslȃm Ansiklopedisi. 36. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, 165-166.
• Getrude Bell, “28 Ocak 1909 tarihli günlük.” erişim 18 Şubat 2021. http://gertrudebell.ncl.ac.uk/diary_details.php?diary_id=655.
• Getrude Bell, “17 Mayıs 1911 tarihli günlük.” erişim 26 Mart 2021. http://gertrudebell.ncl.ac.uk/diary_details.php?diary_id=989.
• Getrude Bell, “14 Mayıs 1911 tarihli mektup.” erişim 23 Nisan 2021. http://www.gerty.ncl.ac.uk/letter_details.php?letter_id=1825.
• Getrude Bell, “20 Mayıs 1911 tarihli mektup.” erişim 23 Nisan 2021. http://gertrudebell.ncl.ac.uk/letters.php?year=1911&month=5.
• Giesen, Bernhard ve Junge, Kay. “Tarihsel Hafıza”, Tarihsel Sosyoloji Temeller ve Tartışmalar. Haz. Gerard Delanty - Engin F. Işın, Çev. Ümit Tatlıcan, İstanbul: Islık Yayınları, 2017, 523-539.
• Günay, Duygu ve Whallon, Robert. “Araştırma Bölgesinde Daha Önce Yapılmış İncelemeler ve Geziler.” Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları içinde.” İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980, 83-106.
• Gündüz, Filiz. “Osman Hamdi Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33. Ankara: Türkiye Diyanet Vakıf Yayınları, 2007, 468-469.
• Habermas, Jürgen. “Öteki” olmak, “Öteki” İle Yaşamak. Çev. İlknur Aka, 6. Baskı, Yapı Kredi Yayınları: İstanbul 2012.
• Lawrence, Thomas Edward. Oriental Assembly. Great Britain: Cromwll Press, 2005.
• The Letters of T.E Lawrence. Ed. by David Garnett, Londan: Alden Press, 1938.
• Traveller. “Vandalism in Upper Syria And Mesopotamia”. Times, 9 Ağustos 1911.
• Karaca, Taha Niyazi. Sınırları Çizen Kadın İngiliz Casus Gertrude Bell. 2. Baskı, İstanbul: Kronik Yayınları, 2019.
• Kurat, Yuluğ Tekin. Henry Layard'ın İstanbul Elçiliği, 1877-1880. Ankara Ankara: Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1968.
• Kütük, Ahmet. “Nusaybinli Aziz Yakub ve Nusaybin Şehrinin Manevi Savunması (M.S. 338-350).” Mukaddime 5, (2012): 1-24.
• “Le Musée Imperial”. La Turquie, 5 Juin 1883, erişim 4 Nisan 2021, https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129158.
• Mansel, Arif Müfid. “Osman Hamdi Bey”. Belleten XXIV - 94 (1960): 291-301.
• Marcus, Abraham. Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep. Çev. Mehmet Emin Taş, İstanbul: Küre Yayınları, 2013.
• Moltke, Helmuuth Von. Moltke’nin Türkiye Mektupları. Çev. Hayrullah Örs, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2017.
• Mumcu, Ahmet. “Eski Eserler Hukuku ve Türkiye.” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi XXVI - 3-4 (1969): 65-66.
• Ortaylı, İlber. “Tanzimat’ta Vilayetlerde Eski Eser Taraması”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 6. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, 1599-1603.
• Sağlamtimur, Zuhal Özel. “Batılı Seyyahların Fotoğraflarında Urfa.” Harran ve Çevresi Arkeoloji. Ed. Mehmet Önal, Süheyla İrem Mutlu, Semih Mutlu. Şanlıurfa: Elif Matbaası, 2019, 577-585.
• Sarıtaş, İbrahim. “Alman İmparatorluğu’nun Türk Dünyasına Yönelik Propaganda Faaliyetleri: Arkeolog Max Freiherr von Oppenheim ve Doğu Haber Ajansı”, Bilig - Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 91 (2019): 113-135.
• Sachau, Eduard. Reise in Syrien Und Mesopotamien. Leipzig: F.A. Brockhaus, 1883.
• Severance, Gordon and Diana Severance. Against the Gates of Hell: The Life & Times of Henry Perry, A Christian Missionary in a Moslem World. USA: University Press of America, 2012.
• Tiryaki, Gökhan. “Yeni Hitit Sanatı Üzerine İkonografik Araştırmalar (1): Üzüm Salkımı ve/veya Başak Filizi Taşıyanlar”. CEDRUS The Journal of MCRI 1 (2013): 33-53. Uğurlu, A. Hilal ve Suzan Yalman. Kutsal Mekȃnlar ve Kentsel Ağlar. İstanbul: Anamed, 2019.
• Uğurlu, A. Hilal. “Müceddid” Osmanlı Sultanı III. Selim’in Siyasi Söyleminde “Kutsalların” Rolü (h. 1789-1807).” Kutsal Mekȃnlar ve Kentsel Ağlar. İstanbul: Anamed, 2019, 105-117.
• Young, James O. “The Values of the Past.” Appropriating the Past: Philosophical Perspectives on the Practice of Archaeology. Ed. Geoffrey Scarre and Robin Coningham. Cambridge: Cambridge University Press, 2012, 25-41.
• Yücel, Erdem. “Müze”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, 240-243.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). A.} Sedaret - Mektubî Kalemi Evrakı (MKT) 110/64, 7 Rebiülevvel 1848 (12 Şubat 1848). Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). A.} Sedaret - Mühimme Kalemi Evrakı (MKT.MHM) 52/10, 30 Rebiülevvel 1269 (11 Ocak 1853).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). A.} Sedaret – Meclis-i Vâlâ Evrakı (MKT.MVL) 26/28, 25 Cemaziyelevvel 1266 (8 Nisan 1850)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). A.} Sedaret - Nezaret ve Devair Evrakı (MKT.NZD) 74/32, 26 Cemaziyelevvel 1269 (7 Mart 1853).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). A.} Sedaret - Umumî Vilâyat Evrakı (MKT.UM) 490/17, 1 Safer 1278 (8 Ağustos 1861).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Bâb-ı Ali Evrak Odası (BEO) 1815/136094, 15 Zilhicce 1319 (25 Mart 1902).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye - İdare (DH.İD) 129-1, 8 Cemaziyelevvel 1330 (25 Nisan 1912).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye - İdare (DH.İD) 28/18, 1 Ramazan 1331 (4 Ağustos 1913).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye - Mektubî Kalemi (DH.MKT) 2801/71, 4 Rebiülahir (4 Mayıs 1909).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye - Mektubî Kalemi (DH.MKT) 1622/25, 8 Ramazan 1306 (8 Mayıs 1889).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye - Mektubî Kalemi (DH.MKT) 1623/132, 19 Ramazan 1306 (19 Mayıs 1889).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye - Mektubî Kalemi (DH.MKT) 1205/19, 3 Ramazan 1325 (10 Ekim 1907).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade - Hariciye (İ.HR) 409/6, 24 Şaban 1325 (2 Ekim 1907).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti - Mektubî Kalemi (MF.MKT) 1153/53-1-2, 17 Mayıs 1326 (30 Temmuz 1910).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti - Mektubî Kalemi (MF.MKT) 132/43, 27 Rebiülevvel 1309 (31 Ekim 1891).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti - Mektubî Kalemi (MF.MKT) 137/46, 20 Şaban 1309 (20 Mart 1892).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti - Mektubî Kalemi (MF.MKT) 149/58, 17 Safer 1310 (10 Eylül 1892).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti - Mektubî Kalemi (MF.MKT) 144/14, 18 Zilkade 1309 (14 Haziran 1892).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti - Mektubî Kalemi (MF.MKT) 148/110, 7 Safer 1310 (31 Ağustos 1892).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti - Mektubî Kalemi (MF.MKT) 693/9, 2 Muharrem 1321 (31 Mart 1903).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti - Mektubî Kalemi (MF.MKT) 272/38, 13 Muharrem 1313 (6 Temmuz 1895).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti - Mektubî Kalemi (MF.MKT) 517/59, 29 Rebiülevvel 1318 (27 Temmuz 1900).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Meclis-i Vâlâ (MVL) 23/14-3, 20 Cemaziyelevvel 1264 (29 Nisan 1848).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maliye Nezareti Emlaki Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM) 847/24, 26 Mart 1327 (8 Haziran 1911).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD) 2416/20, 18 Safer 1296 (11 Şubat 1879). Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD) 2447/31, 4 Rebiülevvel 1299 (24 Ocak 1882).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Şerʻiyye Sicil Defterleri (MŞH.ŞSC.d) 8829/117-1384, 8 Rebiülevvel 1291 (25 Nisan 1874).